VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

04/19/24 23:22:55 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, [3], 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 08/ 2/01 23:45:34
Author: Abdireyim
Subject: Ë ni É dep Alayli

Ë ni É dep Alayli


Yeqindin buyan boliwatqan munazililerni korup hel bolalmighan mesilini qayta oyludim. Warisning ependining Mirsultan akimiz bilen bolghan sohbiti we Boran ependining til-yeziq kommititidiki melum “zat"qa qilgan ziyaritidin shuni hes qildimki UKY ning birlikke kelishi uchun heli uzun musape yurudighan oxshaymiz. Bezi tordashlarda “hazirche qollunup tursaq keyinche bir gep bolar" deydighan pikirlernu bolmaqta, lekin mesilini keyinge elip qoygandin kore hazir hel qilishqa tirishimiz kerek, chunki bu bir nechche kishiler bilenla munasiwetlik ish bolmastin belki keng amma bilen munasiwetlik, hazirche ishlitip turup we uninggha konup qilip kelguside ozgertse huddi qaytidin sawat chiqarghandek bolidu eng eghiri UKY gha munasiwetlik matiriyallarni qaytidin ozgertishke toghra kelidu. Aldimizda misal UIY ni elip eytsaq, oz wahtida eger “h" kelgusige elip qoymighan bolsaq we uni hel qilishqa tirishqan bolsaq belkim shu waqittila hazirqi UKY gha yaki bolmisa UKY gha eng yeqin kelidigan bir lahiye wujutqa kilishi tesewurdin yiraq emes idi. Shuning uchun UKY diki ortaqlishalmighan mesilini ustuluq bilen hel qilishqa tirishimiz kerek.



Biz "birlik"ni bana qilip munazirini tohtatsaq hazirche bolmasmikin. Rastini eytsam memmu bundaq uzungha sozulghan munazililardin nahayiti seskendim, lekin mahiyitida ozgurush ehtimallighi bolghan“birlik” ni dep mesilini kelgusige elip qoysaq we bu ishtin ozimizni qachursaq kelguside yene bunumizgha yeymiz. Dostlar meni“birlik” ni buziwatidu dep eyiplimigeysiler, Alimjaning Misian BBS da elan qilghan “Birlik” toghurluq yazghan maqlisini oqup qoyunglar, eslide menmu “birlik” ni dep bu maqalini yazmay digen idim lekin nechche kundin beri bu dimekchi bolghanlirim ichimgha patmidi.



Uzundin beri tekitliniwatidu “Ä" ning qandaq ilmi bolishidin qeti nezer uni ishletmey bashqa herpni yeni “E"(emgek) ni ishletsekla mesilisi hel bolidu. Helqarada hech kimmu nime uchun “Ä" ni ishletmidinglar dimeydu we “tilshunaslarning” helq arada abroyi chushidu deydighan hamaqetlik koz qarashlarmu mewjut emes, eger abroyi chushidighan ish bolsa 40 yil burun Uyghur Yengi Yeziqida "Ä" ning ornigha "e(tetur)" ni yeni "e(tetur)" ni ishletkinimiz uchun, tilshunaslirimizning abroyi alliburun chushken bolatti, Azerilar bolsa huddi deslepte bizge oxshas "Ä" ni tallap, chastoti sewebidin qamlashmay alte aydin keyin "Ä" ning ornigha biz burun ishletken "e(tetur)" ni ishlitiwatidu(bu sozni tolimu tekitlep kettim).


Eger rastinla abroyi chushudu dise Finlandiyelikler we Turkiyelikler shundaqla biz bilmeydighan nurghunlighan tillardiki “E"(emgek) ni ishlitidighan milletler tilshunaslirining abroyi chushup ketket bolatti. Mushundaq bir sep setini shu til-yeziq komititida ishleydighan “zat" ning koturup chiqinigha heyranmen.



Meningche Waris ependining Mirsultan akigha qilghan ziyariti yaxshi boldi. Qandaqla bolmisun tilshunaslardin bolghan Mirsultan aka, awam helqning “Ä" gha bolghan zarini anglidi we delil ispatlar aldida “Ä" ni “E"(emgek) dep ishlitishke bir qederer tonup yetti disimu bolidu.



......Waris wrote: (5) Qayta-qayta munazire arqiliq (men Türkleni, Azirilarni... misalgha aldim ), Mirsultan ependi, e(eynek) ni e dep alghan teqdirdimu ë(ëyiq) üchün ë ni ëlishqa bolmaydighanliqini, é(éyiq --- solgha yantu) yaki è(èyiq ---onggha yantu) dëgendek alsa yaxshiraq bolidighanliqini tekitlidi. Diqqet: Lëkin, e(eynek) ni e dep alsaq bolidu dep ening ipade bildürmidi. Buni qayta mutixesisler gorupisi teshkillep bëkitish këreklikini tewsiye qildi.....



Yuqarqi abzasni yaxshi tehlil qilsaq. Tilshunaslardin bolghan Mirsultan akining “Ä" ning ornigha “E" ni ishlitishke yeshil chiraq yaqqanlighini korgili bolidu yaki bolmisa deslepki qedemde qobul qilghanlighini hech bolmisa tilshunaslarning qobul qilalaydighanlighidin direk beridu, peqet bolmisa Ä mesilisini qaytidin oylishidighanlighidin derek beridu. Meningche kelguside Mirsultan aka bashqa tilshunaslarni “E"(emgek) ni qobul qilishqa qayil qilalaydighanlighi iniq, Mirsultan akimiz qayil qilalmisa "emiliyet, realliq, bashqa milletlerning tejirbiliri" qayil qilidu. Shundaqla waqitning otishige egiship nurghunlighan kishiler Ä ning ornigha E ni ishlitishni yaqlaydighan tehimu kopiyidu, chunki chastoti sewebidin Ä ni ishlitish heqiqeten qolaysiz, bu mutlex kop kishilerge ayan bolup boldi.



Meningche “Ä" ni “E"(emgek) qilip ishlitishte biz ching turup, “e(eyiq)" mesilisige tilshunaslargha qoyup berish kerek idi yeni bu mesilide biz tilshunaslarning digini boyiche ish korushimiz kerek. Otkende bir tordash “Ä ni E(emgek) dep elip “e(eyiq)" qa tilshunaslar bir herp tallap berse bolidu" dep yazghan. Meningche bu yaxshi pikir, bu yerde del tilshunaslardin bolghan Mirsultan aka bizge “é"(éyiq) ni tallap berdi. Buni biz “guzellikkni” bana qilip tilshunasliq ishigha arlishiwalsaq bolmaydu. Otkende Ë we É gha munasiwetlik maqalidin birni yazghan idim(tema: Bet ozgergendin keyinki qiyas).



.... peqetla Ö,Ü lar bilen maslashturup yezish kerekligini chiqish nuhtisi qilip "Ë" dep elish yeni "Ë,Ö,Ü". Biraq bundaq yazsa kishilerge(tilshunasliqta) ular bir hil tiptiki sozuq tawushlarmidu deydighan guman peyda bolushi iniq yeni "Ë" mu til-aldi sozuq tawushmidu? …….. undaqta "E(eyiq)" ni "Ö,Ü" lar bilen harektir(tip) periqliq qilish uchun bir chare urgha bilen yezish yeni "é" qilip yezish (Mesilen Fransus tilida: Télévision). Lekin bundaq yezilsa "ö,ü" larnimu "é" bilen maslashturup "ó,ú" qilip yezish kerek deydighanlarmu bar yeni "é,ó,ú". Biraq "ó,ú" larning tilshunasliqta til-aldi sozuq tawush bolishi natayin, bunimu oylash kerek. ....Meningche "Ë" yaki "É" ni tallashta, tilshunasliq qa'idilarni oylashtin sirt yeni Ë bilen É ning komputerdiki orninimu oylishish zorur yeni qaysisi eng qolayliq rayonda bolushini. E(eyiq) ni Ö,Ü lar bilen maslashturimiz dep kucheshning hajiti yoq. Masliship qalsa eksiche kishilerge hata uqum berip qoyidu. Chunki ular til-keyni we til-aldi sozuq tawushlar. Bumu bir mesile....



Mirsultan aka del mushundaq uqum jehette mujumellikning aldini elish uchun "É" dep elish kerekligini tewsiye qilghan. Meningche biz Mirsultan akining digini boyiche ish qilishimiz kerek. Hazir biz “guzellikni" dep "Ë" dep ishlitip kelguside tilshunaslar bolmaptu dep ozgertiwetse artuqche awarichiliq ish. Shuning uchun "É" ni tilshunaslar tallap bergen boyiche ishletsek muapiq, eksiche hazir “ë" dep alimiz dep turuwelip kelguside u herp “é" ke ozgurup qalsa ehmiqane ish bolup qalarmikin. Shuning uchun hazirla kelguside ozgurup ketermikin deydighan endishe qilmasliq uchun, tilshunasliqqa muapiq kelidighan herp yeni "é" ni tallishimiz kerek.



Emdi “guzellik" toghurluq sozlisek, meningche “guzellik"nila dep, bashqa herp tallash bar sharaitta, herp tallisaq taza muapiq emes.


Misal: aldimizda ikki herp bolup (emiliyetni tilgha almighanda) birsi tilshunasliqqa muapiq yene birsi “guzellik"ke muapiq bolsa, amal bar shara'it astida tilshunasliqqa muapiq bolghan herpni tallishimiz kerek. Nawada uchunchi bir herp bolup hem tilshunasliqqa hem guzellikke wekillik qilsa elwette uchunchisini tallishimiz kerek, epsuslinarlighi aldimizda bar bolghan herpler bolsa birsi “guzellik"ke yene birsi tilshunasliqqa muapiq.



Towendikidek yekunlerni oqusaq, “guzellik"nila oylushush muapiq emes.



“Uyghur tilidiki qoshma herplerning hemmisi “h" bilen tuzulgen(sh,ch,gh). Shuning uchun herplerning guzelligini oylushup “ng" ni “nh” dep elish kerek."



Birla qarap bu nahayiti hamaqetlik yekun ikenligini bayqaymiz, chunki “ng" bolsa bizge nahayiti tonush hem “nh" ni “ng" dep oquydighan misal yoq. Bu yerde “guzellikni" bana qilip ish elip barsaq kulkuluk ish bolidu.



Undaqta towendiki yekunchu?



“Uyghur tilidiki bezi sozuq tawushlar umlautliq(ö,ü), shuning uchun e(eyiq) ni tallighan chaghda “guzellikni" oylushup yeni “ö,ü" lar bilen maslashturush uchun “ë" ni tallash kerek."



Buninggha tezdin bir nime diyelmeymiz toghrimu? Lekin til qaydisini uqudighanlargha nisbeten bu huddi “ng" ni “nh" qilip ishletkenge barawer bolushi mumkin. Eger dunyada tilshunaslarning abroyi chushudu deydighan ish mewjut bolsa, meningche eger biz "eyiq" tiki "e" ni “ë" dep alsak tilshunaslerimizning abroyi chushishi iniq. Chunki bular sozuq tawushlar ara(ë,ö,ü) mujumellik kelturup chiqiridu, ishkopkidiki keyinki ikki herp bolsa til-aldi sozuq tawushlar, birinchisi til-keyni sozuq tawush, lekin “ë" bolsa API(l'Alphabet Phonétique International)oqulushi bolsa /e(tetur)/. Bu hil mahiyette til-aldi tawushqa yeqin, bu burun biz ishletken yengi yeziqtiki (e(tetur))ning oqulushighimu eng yeqin iken /e(tetur)mge(tetur)k/.(eskertish: Ä ni “E"(emgek) dep alghanda "abroy chushudighan gep yoq", chunki bundaq misallar bashqa tillarda bar.)



“ë" dep elish qarimaqta nurghunlighan kishilerge toghridek yaki bolmisa kerek yoq diyishtiki sewep “ë" gha nisbeten bizde iniq uqum yoq. Otken yilidin tartip ta yeqingha qeder til toghurluq bolghan munazirida, “ë" ni “ö,ü" bilen oxshash qilip umlautliq yazsaq uqum jehette mujumellik chiqidighanlighini bayqimighan iduq yeni til-aldi we til-keyni digen uqumgha anche perwa qilmigan. Shu chaghda(Dekabir, 2000) UKY birlikke kelturush jeryanida UIY diki “é" ni “ë" gha ozgertip qoyuptuq, eslide UIY diki “é" bolsa nahayiti dana tallash iken.



“guzellik" bolsa bir waqitliq nerse, hazirche sighmighan bilen kelguside guzel boliweridu. Dunyada hechqandaq tilda set herp guzel herp deydighan uqum bolmaslighi mumkin. Her milletke ozining yeziqliri guzel boliweridu. Misal alsaq: Monghullar ishlitiwatqan yeziq hazir biz qarisaq ghelite korungili bilen, Monghullargha nisbeten guzel. Eslide u Uyghurlarning yeziqi idi, oz wahtida u yeziq bolsa ejdatlirimizgha nisbeten guzel yeziq bolghanlighi iniq. Hazir ishlitiwatqan kona yeziqimiz bashqa millet uchun set korulgen bilen biz uchun guzel. Dimek bu yerdiki “guzellik" bolsa nispi nerse.



Fransuz tilida umlautliq shundaqla urghuluq(acute) herpler teng mewjut(é, è,ë,ï,â,ô...)


Fransus elipbesidiki gheyri herpler



phonétiques, d'être, goût, précédent,
année (year), étudiant (student), école (school), à (to, towards), père (father), où (where),âge (age), tête (head), connaître (to know), hôtel (hotel), août (August), Noël (Christmas), naïf (naive).



Yuqarqi misallargha qaraydighan bolsaq, her-hil her-yangza belgiler bar, bu bizning kozumizge sighmighan bilen Fransuslarning kozige altundek korunidu. Fransuzlar bolsa guzellikni eng wayigha yetkuzishke tirishidighan milletlerning biri, undaqta ular yuqarqi herplerni amal bar oxshashraq qilip baqsa bolmamdu? Her hil ghelite belgiler turup ularning yeziqi guzel koruniweridikenghu? Dimek “guzellik"ni oylapla tilshunasliqqa hilap halda herplerni belgiligili bolmaydu. Bir tordash “qiziqchi" eytqandek u bolsa uchunchi bir pirinsip. Uninggha arlashmayli.



Biz burun ishletken Uyghur Yengi Yeziqida (e(tetur),ö,ü) lar oz wahtida bizge nahayiti guzel korungen, hechkim guzellikni dep (e(tetur)) ning beshigha umlaut kiyguzushni oylimighan.



“ë" bolsa latin herpide ikkilemchi herp, yeni huddi ,/ï/ gha oxshas , Fransuz tilida bu ikki herp boghum ayrilidighan yerge ishlitilidiken. Mesilen: "Citroën"(see-tro-een) diki “ën" bolsa ayrim oqulidu.
Huddi Uyghur tilidiki “qet'i", “ma'arip" digen sozlerge oxshas.



Qiyas qilip baqsaq eslide Fransuzlarmu bizdek apostrof bilen bilen boghum ayrighan bolushi mumkin yeni “citro'én" keyinche “o'e" larning nahayiti kop bolushidin belkim /'é/ birla qilip yeni /ë/ yengi herp tuzgen bolushi mumkin. Fransuz sozluklerde /ë/ ni korulse xu herp bar boghum ayrim oqulidiken, dimek "ë" bir herp bolushidin sirt yene imla qaydisidiki bir belge bolush rolini oynaydiken. Mesilen yene: Noël (Christmas), naïf (naive).


Nawada Uyghur tilida /'i/ nahayiti kop ishlense tilshunaslar belkim mushu hil awarichiliqni azlitish uchun /'i/ gha yengi herp tallighan bolatti mesilen: “qet'i", “qa'ide", “shara'it" diki /'i/ ni /ï/ dep birla herp bilen yezip “qetï", “qaïde", “sharaït" dep yazghan bolatti, biz /ï/ korgen haman shu herp kelgen boghumni ayrim oquytuq(bu peqetla qiyas).



Undaqta biz ikkilemchi shekil bolghan“ë" ni ishletmey esli shekil “é" ni elishimiz kerek. Buning kop paydisi bar, mesilen: Til-aldi we til-keyni sozuq tawushlarda mujumellik chiqmaydu. Andin komputerdiki “é" ning orunlashturushimu “ë" din ewzel(you xian), bundaq bolushi English tilida nurghunlighan sozluklerde "é" ishlitilidu. Chunki Englishchigha bu sozluklerni(towendiki) biwaste Fransuschidin biwaste qobul qilinghan.



resumé, café, attaché,.......



Yuqarqidek seweptin nurghunligan sistimilarda “é" ni qollushi “ë" din yuquri bolushi mumkin, eng addisi men "Teklimakan Cayhanisida" “ë" ni chiqirip baqsam korulmidi, lekin “é" koruldi.



Yene bir mesile “é" ning oqulushi Uyghur tilidiki “e(eyiq)" eng yeqin oxshash disekmu bolidu, mesilen: Fransus tilida “télévision,général"gha qarang. Uyghurchida bolsa yuqarqi sozlerdiki /é/ bolsa oz peti oqulidu. Eger biz yuqarqi sozlerni "tëlëwizor, gënëral" dep yazsaq, bashqa helqarada tilshunaslar yaki Uyghur tiligha qiziqidighan kishiler, Uyghur tilida yuqarqi sozler "t'el'ewizor(ti-el-ew-izor), g'en'eral(gi-en-e-ral)" dep oqulidighan ( ë bar boghum ayrim oqulidighan) oxshaydu deydighan mujumel uqum beridu. Bu mesilide tilshunaslirimizning abroyi chushup ketishi nahayiti iniq, bu wejidin mening qiyasim tilshunaslirimiz "é" ni "ë" dep elishqa hergiz yol qoymaydu.



Yene bir ish "English(International) Keyboard Layout" ta “é" ni kirguzush “ë" gha qarighanda qolayliq, ikkila kunupka arqiliq emelge ashidu, “ë" bolsa uch kunupka arqiliq emelge ashidu.



Tordashlar biz “e(eyiq)" mesiliside tilshunalarning digini boyiche ish korsek yeni “é" dep alsaq yeni ozgurup ketish ehtimallighi bolghan herpni almisaq, tilshunasliqta uyghun kelidighan herpni tallisaq.



Waris ependi sizdin otunidighinim “ë" ni “é" dep elishqa qarshi digen idiyeringizdin yansingiz. Bu mesilige “guzellik"nila dep biz tilshunasliq ishigha arlishiwalmisaq. Mirsultan akining tekliwi boyiche “é" dep alsaq. Bundaq qilsaq muapiq. Jawapingizni kutumen. Kopchilik bu mesilige qandaq qaraysiler?



Hataliqlar bolsa tuzutup oqighaysiler.



Abdireyim



*eskertish: eger bu maqalida image(resim) ulunush chiqmay qalsa, maqalini iniq chushunushke tesiri bolishi mumkin.


ikki hilla suret bar:
1. "e(tetur)" burun ishletken Yengi yeziqtiki "emgektiki" "e".

2. Fransuz tilidiki gheyri sozuq tawushlar imigi.

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.