VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

04/26/24 01:29:00 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, [3], 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 08/23/01 16:07:16
Author: Abdireyim
Subject: yene yene Ë ni É dep alayli

>>>> >>>>> ning ichidiki jumliler Waris ependining we Qiziqchi ependining maqalilardin elinghan neqiller.

Warisjan men gepimde yene turuqluq siz “ë" ni alsaq u kelguside “é" gha yaki bashqa nersige ozgermeydu disingiz hem shuninggha kapaletlik qilsingiz men yenila “ë" ni ishlitimen. Lekin men “ë" ni elishning toghra bolmighanlighini ichimde taki men ozemni inkar qilghiche pukumen.

Waris ependim yuqarqigha jawap qilmidi, qarighanda Waris ependim uninggha ininq bir nime diyelmeydu(her kimge bu bek chong yuk), chunki Warisjanning qolida aran “Guzellik” digenla kozur bar, bu bir kozur bilen Taghdek tilshunaslarni qayil qilish tes. Lekin é ning qolida heli kop kozurlar bar(guzellikmu qoshulganlighini maqalining ahirida bayqaysiler), shuning uchun kelgusige ë bolsa é gha ozgurush ehtimallighi zor. Shuning uchun biz wahtimizni aware qilmay é ni ishlitishimiz kerek. Mana bu toghra tallash.

>>>>>Abdurëhim ependining söziche hazirqi merkizi mesile mundaqken:
//Ozgertishtiki assasliq sewep, til-aldi we til-keyni sozuq tawushlar bir biri bilen perqliq bolush kerek, mujumellik bolmasliq. //
………… ë bilen i ara sozuq tawush.>>>>>

Men é ni til-aldi sozuq tawush diginimge heli uzaq boldi bu waqitqiche birersimu uni tuzutup qoymidi, jumlidin Warisjanmu aldinqi maqalisida meni bu tereptin ketkuzup qoyoshumni tutuwalmay tunugun meni tutti bu tereptin sewiyerim oskenligini yene bir qetim rehmet eytimen, qarighanda Warisjan Mirsultan akimizdin yaki M.Qasimi hedimizdin yaki bashqilardin soridimu yaki bolmisa yipni uzun qoyiwetip, qiltaqqa meni bekirek chushurey didimu bolmisa heli burunla mening aghzimni tuwaqlighan bolatti. Qandaqla bolmisun hazir mening sozuq tawushlar toghurluq uqumum iniq boldi. Dimek Uyghur tilidiki sozuq tawushlar towendikidekiken:

Til arqa: a,o,u
Til aldi: e,ö,ü
Ara sozuq taqush: i, é

Dimek mening ë ni é gha ozgertishtiki sewebimni yengilisa(update) towendikidek boliweridu:

//(amal bar sharaitta) Til-aldi we til-ara sozuq tawushlarni bir biri bilen perqliq bolush kerek, mujimellik bolmasliq.//(bu seweplerning biri, kozurlardiki “tuz”)

>>>>Xosh, undaq bosa mundaq ayrimaqchimu?
Til aldi: a,o,u
Til arqa: e,ö,ü
Ara sozuq taqush: í(i ning untide chëkit emes yantu siziq),é
Bundaq qilsaq ara sozuq tawush i,ë larnimu perqlendürgili bolghudek. Shundaq dimekchimu? Bu asaliq seweb bek külkilkken-------Ihtiyatsizliqtin yuqurdiki maqalida, "Til aldi" dëgen söz bilen "til arqa" dëgen söz almiship qaptu. Mëni kechürünglar. Töwendikidek tüzitip oqusanglar>>>>>

Rastinla ehtiyatsizliqmu yaki sizmu uqmay qilip Mirsultan aka yaki M.Qasimi hede tuzutup qoydimu(chaqchaq).

>>>>waris wrote......Ara sozuq taqush: í(i ning untide chëkit emes yantu siziq),é" >>>>

Siz mundaq dimekchimu, biz é ni alsaq “i" ni “í" gha ozgertishimiz kerek. Bu logikingiz orunluq bolmaptu. Chunki biz amal yoq sharaitta bezi gheyri herplerni tallimaqtimiz. “i" bar yerde hem u qolayliq turup nime uchun “í" tallaymiz. Buningdin qandaqsige “é " ni alghan ishletsek choqum “i" ning ornigha “í" ni elish kerek digen yekun chiqmaydude.

>>>>Köpchilik, yaxshiraq oylinip baqayli. Sozuq tawushlarni eshundaq ayrishning qanchilik ehmiyiti bolar?>>>

Munkinchiliq bar sharaitta astida undaq ayrishning ehmiyiti elwette bar, bizge ehmiyiti bolmighini bilen til tetqiqatchiliqta ehmiyiti bolishi mumkin. Yene eskertish kerek, yuqarqidek ayrish ë ni é dep elishing yalghuz birdin bir sewebi emes yene bashqa nurghunlighna alahidilikni otkenki maqalilirimda kop sozlidim yene sozley.

É ning oqulushi “e(eyiq)" qa eng yeqin(Karol)
(misal:Télévision, général, (Fransuz)-----téléviziye, général)
É ning oqulushi ë gha qarighanda muqim(Matka)

“É" ning imla qaydisida “ë" gha oxshash boghum ayrishtek yuki yoq. Dimek yuki yengil (Saldat).

“Guzellik"(onlik)--------maqalining ahirida nime uchun bu kozur qoshulghanlighini bayqaysiler.

...............

Englishchide nurghunlighan sozler “é" bilen yezilidu. Buning paydisi barken ziyini yoq.( seksizlik)

...............
É bolsa ë din asan kirgizgili bolidu.( yettilik)


>>>>Uyghur tili ügengen yaki üginidighan kishi sozuq tawushlarning ornini ularning sheklige(sirtqiy körünüshige) qarap üginemdu? Yaki teleppuz bilen fonëtikiliq qa'idilerge qarap üginemdu? >>>>

Mening dewatqinim, mumkinchiliq bar sharaitta korunushtimu qolayliq bolushnimu oylushush, mumkinchiliq bolmisa meyliti huddi biz Ä ning ornigha “e(eynek)" ni alghandek. Bu huddi biz “c" ni “ch" qilip yazghangha oxshash. Munkinchiliq turup “ch" ni “c(cay)” dep almaslighimizdiki yene bir sewep bolsa: “ch" ning oqulushining “c" gha qarighanda zor derijide turaqliq bolghinini oylap “ch" dep alghandimiz, “c" dep alsaq “qosh herp az bolush" digen pirinsipqa yaxshi chushmemti, lekin bu yerde bu prinsipqa qarimiduq shundaqmu? Undaq bolmisa, biz “c" dep alsaq, bashqilar shekilge qarimay siz eyqtqandek “teleppuz bilen fonëtikiliq qa'idilerge qarap ügenmemdu". Shuning uchun qayda qanunuyetlerni epchillik bilen ishlitish kerek.

>>>>Abdurëhim ependining maqalisida mundaq "neqil" keltürülgenken:
adem------------herp
qara koz----------til-aldi
kok koz----------til-keyni
...
Huddi yuqarqi neqildek. Biz "guzellik" uchunla “é" bilen “ö,ü" larning ikki hil tiptiki herpler ikenligini oylimay tilshunasliqqa hilap we mejburi halda é(til-keyni,kokoz qizni) ni ö,ü(til-aldi, qara koz)lar bilen oxshatmaqchi(qara koz qilmaqchi) boliwatimiz yeni ë(shunhi qara koz). Bu qilmish tilshunasliqmu/insanperwerlikmu? >> >>

>>>>>Undaq bolsa e(eynek) ning közining renggi qandaq? Siz közning renggini(til aldi-keyni ikenlikini) ikki chëkitke qarap ayriptikensizghu? Undaqta e(eynek) mu köp közmu yaki sunhi kök közmu? Bu qilmishingizmu tilshunasliqmu? Yaki "astin-üstün qiliwëtish" perwerlikmu? >>>>>>

Warisjan bu neqilning tegige yetmigen oxshaysiz. Yene bir ish bu neqilni meshire qilishinizdiki sewep asaslighi mening “é" ni til-keyni sozuq tawush diyishimde bolushumda bolushi mumkin.

Eslide “e(eynek)" tiki “e" ning kozini tilshunaslirimiz “qara" qilip lahilengen yeni “Ä,Ö,Ü" lekin bu “qara kozge(Ä)"ge yetish bek tes hem qimmet shundaqla bu “qara koz" Uyghur sozlukliride samandek kop bolghanlighi uchun kozimizge set korunip bu “qara kozni" ishletmey eng qolay dep bilgen “e" ni Ä ning ornigha ishlitiwatimiz. Munkinchiliq bolghan bolsa elwette “qara koz Ä" ni ishletken bolattuq.

>>>Uyghurlarning qara közge amraq ikenlikidin(chünki köpinche Uyghurlar qara közlük te) paydilanmaqchimisiz? Bu "eye"isim mu? No way!>>>>

Bun jumlingizni chushunelmidim.

>>>E(eynek) bilen ë(ëyiq) gha bashqiche reng tallang, andin, i nimu bir amal qiling. Andin yëngiche bir usulup chiqip "Misal"ingiz qarshi ëlinip qëlishi mumkin.>>>

“e" gha reng tallammaymen. Lekin biz uni “qara koz"um dep ishletmekyimiz. "e(eynek)" bolsa “ö,ü" lar bilen til-aldi sozuq tawush sepide.[emiliyet we bashqilarning tejirbiliri aldida amalimiz bolmidi]

>>>Buni asas qilishingiz rastinla qamlashmighanshunasliq boptu. Eger ikki chëkit bilen sheklige qarap til aldi-keyni ikenlikini körsitip bermekchi bolsaq:
Qra köz---------Tl-aldi -------->ä(äynäk),ö,ü
Kök köz---------Til-keyni -------->a,o,u
dep ayrisaqla bolidu, u chaghda biz
Qizil köz------>Ara sozuq tawush ----> körünüsh jehettin oxshimaydighanlar(yeni e,i) dep alsaq tëximu ëniq bolmamti? >>>>

Bu yerde ozingizni ozingiz inkar qilghanlighingizni bilmey qapsiz. Chunki yuqarqi lahiyelesh del til shunaslarning UKY 5. Qetimliq yeghinda otturigha qoyghan lahiye.
Gerche umlaut til-aldi sozuq tawushlarni ayrishning birdin bir belgisi bolmastin belki tilshunaslar uning rolini oylimidi dep eytalmaymiz. Elwette umlautning rolinimu oylidi.

Yengilanghan neqilim bolsa towendikidek:

Herp------------adem
Qara koz-------til-aldi---------e,ö,ü
Kok koz--------til-keyn---------a,o,u
Yeshil koz-----til-ara----------- é,i

“Yezil kozni “ sizdek “qizil koz" dep almidim chunki “qizil kozning" selbi menisi bar , “yexil kozluk" Uyghur qizlirimu barghu.

Men yene Warisjaning manga “é" bilen “i" ni til-ara sozuq tawush sepige ayrip berginidin kop meyuslendim. Mana bu “yengi" gurupilinish mening "neziriyemni" bazargha selishqa yene bir kuchluk kozur bilen teminlidi----- “Guzellik"

Eslide mening qolumda heli kozurlar bar idi, mushula yoq bolghan emdi ishlitey.

Dimek “é" bilen “i" til-ara sozuq tawush iken yeni (é,i). Undaq bolghan iken. Biz guzellikni oylushup elwette “ë" ni “é" dep elishimiz kerek, undaq bolghan chaghda “é,i" lar bir biri bilen kiygen doppisi jehette eng zor derijide yeqinlishidu(belkim kishiler Warisjandek “é" alghan ikenmiz “í" ni elishimiz kerek diyishi mumkin, undaq qilmasliq toghurluq aldinqi abzaslarda sozlidim yene sozley, “i" eng qolayliq turup nime uchun murekkep bolghan “í"ni alimiz, biz “ë" ni elishimizdiki sewep amalimiz yoq, eger keyboardda “e" ning ustide bir chikitlik herp bolghan bolsa shundaq bolushi tesewurdin yiraq emes idi)

Qandaqsige “ë,i" ning gurupilinishi “guzel" bolmaqchi? Uning ustige “ë" bolsa kiygen doppisigha qarap kishilerge gumanliq uchur beridighan tursa yeni til-aldi sozuq tawushmikin deydighan. Undaq bolghan iken nime uchun til-ara sozuq tawushni til-aldi sozuq tawushlar bilen guruppilap til-aldi sozuq tawushning doppisini til-ara sozuq tawushqa kiyguzimiz"(ë,ö,ü), menmu dey No way?!

>>>> Abdiryimning bir qedem chekinip, "til-aldi-keyni" deydighan neziriyede hata ketkenligini tonughanlighidin Warisjan bilen haraq ichip tebrikleshni qaraq qildim! Warisjan, bugun keshte taza haraq icheyli, gerche men munaziride siz terepte turmighan bolsammu, kim utup chiqsa shu terepte turidihan "tikichi yoq" ademmen.>>>

Qiziqchi bek aldirap ketken oxshaysiz. U neziriye hata emes, hata bolghini “é" ni men til-keyni sozuq tawush diginimde, lekin bu tuzutush manga kop qolayliq ekilip berdishuning bilen menmu “Guzellik” ni bazargha salidighan boldum. U neziriyediki “til-keyni’ digen sozni “til-ara(ara-sozuq tawush)" disila boliweridu.

>>>Emdi Abdiriyimni qayil qilish uchun "ë" bilen "é" ning oqulishini eniqlap chiqish.>>>
Towendiki sozlukler Fransuzche , Englishche we Uyghurche(beziliri) selishturunglar zadi é ning Uyghur tilidiki “e(eyiq)" gha qanchilik yeqin kelidighanlighini.

Cholestérol----------cholesterol----------holestrerol
Littérature-----------literature
Généalogie-----------geneology-------geneologiye
Montréal---------------Montreal--------Montreal
président ------------president---------president
République ----------republic----------
Décoration------------decoration
Multimédia-------------multimedia--------kopmedia
Région-------------------region-------------
Départments-------------department---------
Télévision----------television----------------televiziye
Génénal----------general---------------general
Cofé -------------cofé-------------------kofe(qehwe)
Attaché----------attaché---------
Resumé----------resumé

Keyinche koprek misal tapimen.


>>>Lekin bularni Tilshunaslardin sorashdin ehtiyat qilayli, ular yene "til-aldi-keyni, jarangliq we jarangsiz" dep chushmisun.>>>>

Bu nuhtida Tilshunaslarning tekliwini elish kerek, bolmisa manga oxshash “til-ara" ni “til-keyni" deydighanlar yaki bezide “Guzellik"nila bek oylishidighanlar ishni buzup qoymisun yene.

>>>Menghu bundin keyin birersi "til-aldi-keyni" digen gepni qilsila "qosighim aghrip ketti"-depla heliq yerge berip olturiwalimen.>>>

Ooooops! Mening maqalamni oqup, muhitni bulghaydighan bopsizde(chaqchaq).

Qiziqchi ependi, men é ni bazargha salghan birdin bir kishi emes, oz wahtida UIY ni birlikkke kelturgen 150 tek kishi uzaq mezgil munazirliship é ni barliqqa kelturgen eger ager daolisi bolmisa uni alliqachan inkar qilinghan bolatti, keyin ehtiyatsizliqtin uni ë gha ozgertildi, bu toghurluq hech kim bir nime dimidi chunki ë gha bolghan tonushimiz yoq. Emdilikkte sheyilerge bolghan shushenchimiz ashqansiri é qaytidin chiqiwatidu. Lekin hazir huddi menlam uni qollaydighandek tuyghu hem “chataqchi” bolup qeliwatimen. Dostlar sukutta turmayli.

>>>>Shunga "Tilshunaslar birisini tallap bersun"-disekmu bolmaydu, eng yahshisi ularning oqulishini eniqlap ozimiz tallayli. Eger ikkilisining oqulishi asasen ohshash bolsa elwette Warisjan digendek "ë" ni tallishimiz kerek. "Guzellik", "Tanasipliq", "Birdeklik" elwette emme jeette qollinilidu we kishilerning alqishigha erishidu>>>

Bu nuhtida ularning pikrini elishimiz kerek. Shundaqla mumkinchiliq bar sharaitta biz eng qolay hem bashqa tawushlar bilen ayrixip qelip mujumellik chiqiridighan hem ozining yuki bek eghir(imla qaydisi), oqulushi bek kop bolghan herp ë ni tallimaslighimiz kerek.

(aldirap qaldim, hataliq bolsa tuzutersiler)

Dostlar meni Waris ependi bilen qesten tirkishiwatidu dep oylap qalmanglar.
Ozinila dep Warisjanni inkar qiliwatidu dimenglar. Chunki ë bilen é shexsi mesile emes. Toqquz aydin beri biz ikkimiz torda yeqin dostlar bolup qalduq. Bu dostluqning dawamlishishini chin konglumdin arzu qilimen. Koz qarashlar oxshimasliq digen normal ehwal. Ahirida qaysisi tilshunaslar we tordashlar teripidin qobul etilse, bu hemmimizning netijisi boludighan gep. Bu yerde yengilish we yengish digen uqum mewjut emes, UKY mukemmelleshti digen soz, hemmimizning ghelbisi digenliktur.

Aman bolunglar

Abdireyim
2001-08-08.14:25:38　

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.