VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

04/24/24 22:19:15 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, [4], 5, 6, 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/25/01 17:44:32
Author: Abdireyim
Subject: Tilshunaslarning Eytqanlirining Hemmisi Toghrimu?　　

Tilshunaslarning Eytqanlirining Hemmisi Toghrimu?
(yene bir tema: Ää ni ishlitishqa qet'i bolmaydu)

Towendiki maqale:Yeghin tepsilati toghrisigha yezilghan:
>>>....>>>> belgisi ichidiki jumliler shu maqalidin elinghan.

>>> Äskärtish: Ägär ishlätküchilär üstidä ikki chekiti bar härplärni kirgüzälmisä yaki sistemilar qollimisa ... ular üchün mas halda "Ee, Oo,Uu" larni ishlitishkä bolidu, lekin kirgüzgili bolidighanliki orunda choqum mushu ölchäm boyichä ishlitishi keräk. Lekin e(eyiq) ni ë(ëyiq) qilip yezishqa qät’iy bolmaydu! >>>

Bu “eskertish zadi qamkashmaptu”. Otkendimu sewebibi yazghan, yene sozley. Bundaq qilsaq UKY da ikki hil elipbe teng mewjut bolup qalidu.

Biri:
A, ä(Äynäk), b, ch(Cholpan), d, e(Eyiq), f, g, gh(Ghulja), h, I, j(Juwa, Jornal), k, l, m, n, ng, o(Oyghan), o(Ödek), p, q(Qur’an), r, s, sh(Sham), t, u(Uruq), u(uruk), w/v(Weten, Vitamin), x(Xoraz), y, z;

Yene biri:
A, e(eynek), b, ch(Cholpan), d, e(Eyiq), f, g, gh(Ghulja), h, I, j(Juwa, Jornal), k, l, m, n, ng, o(Oyghan), o(Ödek), p, q(Qur’an), r, s, sh(Sham), t, u(Uruq), u(uruk), w/v(Weten, Vitamin), x(Xoraz), y, z;

Dimek kishiler eng addi we yezishqa qolay bolghan nusqini tallishi iniq(buni tosighili bolmaydu), bundaq yol qoyulghandin keyin nurghunlighan kishiler buningdin keyin ikkinchi nushqida dostlar bilen het alaqe qilishqa we torbetlirini keyinki nusqida yezishni qarar qilishi iniq. Cunki keyinki nusqida kishiler dostleri bilen eng tez, qolaykliq we iniq halda uchurlishalydu shundaqla het-cheklirining tosalghusiz(qandaq sestima, herqandaq platform bolishidin qetti nezer) qarshi terepke yeteleydighanlighi we ular shu uchurlarni bimalal koreleydighanlighi iniq. Bundaq yezishqa yuqarqi eskertish yol qoydi digen soz. Hech qandaq kishi bundaq qilma diyelmeydu. Shuning bilen teng ä bilen e ning ozara almashturush sewebidin imlada intayin qalaymiqanchiliq peyda bolidu. Buninggha sel qarimayli.

"ä" bilen "e" ning shekli ohshash bolsike kashki oz ara almashtursa. Asman zimin perq qilidighan shekiller qandaqsige oz ara almashturghili bolidu.Eqilgha muapiqmu? Bashqa tillarda mushundaq misallar barmu?

Undaqta: "Ärdäm" digen isimni "Erdem" dep yazsaq boliweridu shundaqmu, lekin bu isimlarni helqarada ikki hil isim dep tonuydu. Bu nime digen qalaymiqanchiliq,bundaq qilsaq has isimlarning muqimlighi bolamdu. Birdem "Qäshqär" dep yezilsa birdem "Qeshqer" dep yezilsa, birdem "Xotän" yaki "Xoten" dep yezilsa qandaq bolghini. Bu mesilige kelgende "xelqaraliq qaydilarni untup qaptuq!?

>>> (1)ä(äynäk) ni “ä” däp elish aldi bilän Uyghur tilining fonitekiliq qa’idisigä häm xälq’araliq transkripsiyägä Uyghun.>>>>

Uyghun bolsa nime boptu, uningdin ozimizni qachurup we uni ishletmisekla bolidighu? “ä” ni e(emgek) dep yezip e(eyiq) ge bashqa umlautsiz herp tallisaq bolmamdiken? Mesilen: é(éyiq)

>>>Ä(äynäk) ni “e” däp elish, Uyghur tilini oqulushi jähättin Turk, Qazaq, Qirghiz … qatarliq tillargha yeqinlashturup qoyidu…>>>

Yeqinliship qalsa nime boluptu? Eslide tilshunaslar hedisila bizning tilimiz “Turki tillarningichidiki til, bu tillar bir birige shundaq yeqin…..” digenge ohshash ibarilerni aghzidin chushermeydu, emdilikte uningdin qachidighan boluptide. Ohshushup qalidu dep ishlitishtin qorqsaq bolamdu. Undaq bolsa nime uchun “Eskertishte” umlaut kirguzmise Ä ni E qilip yazsa bolidu dep iniqlima beridu, bu ehwalda “Uyghur tilini oqulushi jähättin Turk, Qazaq, Qirghiz … qatarliq tillargha” ohshushup qalmamdikende? Mushundaqmu bir birige zit ishlar silerning aghzinglardin chiqsa bolamdu?
Yalghuz “e” nila ishletsek Uyghur tili yuqarqi tillargha ohshiship qalidikende? Undaqta yuqarqi tillarda “A,b,s,d,e,f, g, h…..” herpliri yoq ikende?
Munazire eng kop bolghan “x” ni “h”(horaz) qilip ishlitishni Özbek, Azeri, Qazaqlardin ugengendimiz?! Shundaq qilip nurghunlighan ongaysizliqlarni kozumizni yumupla 40 yildin beri ishlitiwatqan “x”(xamdan) ni yoqqa chiqarduq. Kopchilikning konushliri we addetlirinini oylapmu qoyulmidi. Boptu dep kishiler bunimu qobul qildi, emdilikte Uyghur tilini yuqarqi tillargha ohshap qalmaslighini tekitlep ketiptiqqu?!.

>>>>axiri helqaragha yeqin bolush pirinsipi bekitildi, herpi xelqara tiranskirifsiyede we turk ,ozbek qatarliq qerindash ellerde Xojayin,Xoraz sozliridiki qilip ishlitilidighan bolghacqa hem cet'ellerdiki uyhgurlarmu mushu tiransikirifsiye boyice ishlitiwatqan bolghacqa mushu boyice elindi(Nejmidin)>>>

Hejep buyerde yuqarqi milletlerni “Qerindash, qerindash” dep sozlep ketiptuq?! Abayla tehi, milletchilik qilghip “Ohshushup” qelishtin ozingmizni bir yerge tartqan idiqqu?

Dimek bu yerde herbir herpke ohshimighan prinsiplarni qollanghan. Bezi herplerge milletchilik pozitsiyesi bilen ish elip barsa yene bezi herplerge "qerindashliq" nuhta nezerlirini chiqish nuhtisi qilghan.

Biz ohshushup qelishtin qorqsaq, Latin yeziqini qetti ishletmeslik kerek. Undaq bolmaydiken, yuqarqi nuhti nezerlardek “Uyghur tili dunyadiki latin yeziqi ishlitiwatqan herqandaq tilgha ohshushup qalidu.”

/////(Mirsultan äpandi Turkiyädä echilghan bir yighinni misalgha elip, Turklärning “Silärmu bizgä oxshash e ni ishlitip [Turkchä ‘ben’= Uyghurchä ‘men’] digändäk elinglar, tilinglarni Turkchigä yeqilshturunglar …” degänliki sözläp e[eynek] däp almay [äynäk] däp elishning tolimu lazimliqini eytqan)/////

Turkler joleweridu.
Buninggha ohshash paranglarni ular Azerilergimu deptiken. Mushundaq tutami yoq paranglardin qorqup “E” ni ishlitishtin yaltaysaq bolamdu?! U bir parang, bir herp ohshushup qalgahnda tillar bir birige ohshushup qalmaydu. Nawada Turkche elipbeni birni qoymay Uyghurche elipbe qilsimu Uyghur tili Turkche tilgha ohshushup qalmaydu! Bu hemme kishige ayan.

>>>>>(2)Bir boghumluq sözlärgä qoshumchilar ulunup söz yasalghanda bu sözning birinchi boghumidiki “a, ä” lär e gha ajizlishidu.>>>>

Toghra.

>>>>Shunga buningghimu säl qarimasliq keräk. Nurghun kishilär imla xataliqi ötküzüp ajizlashqan e ning ikki chekitini chüshürüp qoyidu(bundaq kishilär häqiqätän köp), shunga e az ishlitilgändäk körinidu.>>>>

Undaqta kopchilik elip bargahn statiskilar hata ikende?!
Jumlidin men bundaq statiskini nurghun qetim qilghan desliwide bir birlep sanighan keyin komputer arqiliq sanidim. Statiska qilghan maqalialr Xinjinag Gezitide élan qilinghan maqalar. Erinmay maqalilarni imla qa’idilar bilen yazghan. U sanliq melumatlar ishenchilik. Undaq " az ishlitilgändäk körinidighandek ish" yoq.

>>>>Buni päqät chongraq istatistikidila bilgili bolidu(Mäsilän Uyghur tilining izahliq lughitini istatistika qilip).>>>

Boptu, yeziq mesilisi digen muhim mesile, 100,000 yaki 600,000 sozluq maqalidin statiska qilip baqayli. Ishinimen, 100,000 sozluk maqalida kam bolsa 50,000 gha yeqin “e” (emgek), “ë”(eyiq) din 4,000 uchraydu.

“Uyghur tilining izahliq lughiti” tilgha chilip qaldi. Buni statiska qilsimu bolidu, qilsingizmu yenila “e” bolsa “ë” din kop. Nawada, lughette u ikki herpning chastotisi yeqin bolsimu uning netijisini ishletmeslik kerek. Sewep lughette sozler addette qoshumcisiz bolidu yaki sozler sozning esli shekli boyiche korsitilidu. Janliq tilda maqalilarda bolsa, sozler turlunup “e” chastotisining koplighi tehimu ipadisini tapidighan gep. Biz kundilik turmushimizda lughettek sozlimeymiz we maqala yazmaymizde. Shuning uchun statiska qilmaqchi bolghan nerse bolsa choqum maqalilar yaki romanlar bolishi kerek.

>>>Shunga chastotisini däpla yeziq bälgiläsh qa’idisini buzushqa bolmaydu Üstigä ikki chekit qoyup til aldigha yeqinlashturudighan tilshunasliq qa’idisi bar.

Bu putunley hata yekun. Buni choqum oylushimiz kerek. (Bu toghurluq maqalining ahirida bashqilarning tarihi sawaqlirini korusiler.)

>>>>//////Burunqi istatistikilargha asaslan’ghanda(Aminä Ghappar burun Yengi Yeziq layihäsini otturgha qoyghanda chong[näccha yüz ming xätlik] kölämlik istatistika qiliptikän), ä(äynäk) bilän e(eyiq) ning chastotisidiki pärq unchiwala chong ämäskän, lekin häqiqätän e(eyiq) ning chastotisi ä(äynäk) tin töwänräkkän;/////>>>

Sanliq reqemlerni qoymighiche kishilerni qayil qilish tes!
U chaghlarda kishiler adem kuchi bilen sozlerni bir birlep sanaydu, mumkinmu? Boptu, hazir shunchilik hejimdiki maqalini sanap baqayli, sanisaq nime boluptu bu sanash yeziq mesilisige ohshash inshaatning aldida nime ishti. Hazirqidek komputer deride uni qilalmamduq?

>>>“näccha yüz ming xätlik] kölämlik istatistika qiliptikän”>>>

Bu taza ishenchisiz jumle, chunki iniq emes. "qiliptiken" digen soz "qilghan" digen soz emes.

Oz wahtida “e” ni bekitish uchun undaq statishka elip barghan diyish logikigha uyghun emes, chunki u chaghda u herpni yeni “e(tetur)”sabiq Sevit Itipaqidiki qerindashlardin kochergen. U teyyar herpde, huddi hazirqi A, b,c,d,e,f …. digendek herplerni qilche muzakire qilmay qobul qilghandekle ish. Statiska elip barghan disimu bashqa ishlar uchun elip berilgahn dise eqilgha muapiq. Ular belkim lughetni statishka qilghandu yeni lughettiki yekke sozlernila sanighandu, lekin lughetni sanashtin chiqqan netijini yahshi yekun digili bolalmaydu. Sewep biz adette lughet yazmaymiz belki maqala yazmaymiz yaki janliq sozleymiz?! Shuning uchun statiska qilmaqchi bolsaq, choqum roman we maqalilarni statiska qilishimiz kerek.

>>>>(3) Ägär ä(äynäk) ni e(eynek) däp alghanda, e(eyiq) ni ë(ëyiq) däp elishqa toghra kelidu. Bu yärdiki ë bosa xalq’arada /yo/ digändäk täläppuz qilinidighan bolghachqa omumiylashmighi täs häm xalq’aralashturush prinsipqimu xilap; Uning ustigä ë ni xälqqä tonutush täs. >>>>

Hata bolup qaptu. Roslarning “ë” ni oqushini helqaraliq oqush dep yekun chiqarmanglar. Bizde Roslarning tesiri nime digen yuquri he?! Roslarning hemme nersisi xelqaraliq qa’ida dep yurmenglar. U herp Fransuzchida bar. Bashqiche oquydu. Mesilen: Citroën - [see-troo-en]

Roslar“B” nime dep oquyghu? /wi/ dep oquydughu deymen. Roslarning bundaq oqushi xalq’aralashturush prinsipqimu xilap emesmu? Belkim, beziler “yaq hatalashtingiz bu Cyrillic(slavian?) yeziq” diyishi mumkin, lekin keng dairidin sozlisek Cyrillic yeziqimu Latin yeziqidin peyda bolghan. Ularning B ni /wi/ dep oqushi qa’ida bolup qaldi shundaqmu? Undaqta bizning tallishimiz we oqushimiz qa’ida bolammamdiken? Biz uni ozimizning ehtiyajigha asasen qandaq oqusaq boliweridu. Bundaq ehwallar nurghun mesilen:
“x” ni Englishlar /eks/ dep oquydu, ispanlar, roslar,../hi/ dep oquydu, Henzular /sh/ dep oquydu. Bizmu /hi/ dep oqushqa konmektimiz.
“c” bolsa /s/ yaki /k/ dep oqulidu.
……………………………………
Dimekchimen shu qa’idilerni kishiler tuzgen, eger Uyghur milliti “ë” ni “ë”(eyiq) dep oqusaq. Yengi bir qa’de barliqqa kelidu yeni:
“ë” Fransuzlar /e/ dep oquydu. Roslar /yo/ dep oqyudu. Uyghurlar /e/ dep oquydu.

Bu yerdiki mesile ozimizning sharaitigha asasen tallishimizda. Bizning tallishimizmu huddi bashqilarning tallishigha ohshash kelguside qa’ide bolalaydu.

“Yaq! biz qa’ida yaratmaymiz” disek. “ë” ishletmey, “Éé”(éyiq) ni ishliteyli:
Fransuz tilida “television” digen sozni “télévision” dep yazidighu, del bizning “téléviziye” “é” dek oqulushimu yeqin. Eslide UIY(Uyghur Internet Yeziqi) da bu herp bar idi, 2000.12.14 keyin “tilshunaslarning” tekliwi boyiche é ni ë gha ozgertken yeni huddi silerdek u herpni ö,ü gha ohshutush mehset qilinghan yeni ëöü. Eslide biz “é” tallashtiki prinsip é ning bashqa tillardimu é(eyiq) dep oqulidiganlighini, Uyghur tilida u herpning qattiq oqulidighanlighini kozde tutup é ni urgha bilen yazghan iduq. Eslide bu nahayiti toghra tallash iken biraq melum kishilerning sewebidin “kozdiki chapaqni alduq dep” kozni qarighu qiliptuq sewep “ë” dep yazsaq del xelqara tilshunasliq aditide we tiransikiripsiyide til aldi sozuq tawushlarning ustige qosh cekit quyulsa shu tawushning til aldi halitige aylinidighan qa'ide hilap bolup eslidiki til keyni sozuq tawushni korunushte til aldi sozuq tawushqa aylandurup qoyuptuq.

>>Qaraydighan bolsaq til aldi sozuq tawushlirimiz bolghan “ä, ü, ö” larning hämmisidä ikki chekit bar, bu qa’idigä intayin uyghun..>>>

“e, ü,ö” buninggha qarisingiz Uyghun bolmamdiken. Sewep peqetla herplerning korunushte ohshash bolishi uchunligidimu? Bundaq yekun chiqarsaq bolmaydu. Undaqta burunqi Yengi Yeziq(1960-1980) sozuq tawushlar til qa’idilirigha Uyghun emesmu? “e(tetur), ü,ö”.


>>>>>(4) Yuqarqilargha asasän, gärchä e ni kirgüzush asan bolghan bilän yänila ilmiylik jähättä ä ning ornini basalmaydu>>>>>>

Bundaq yekunler yalghuz silerla chiqarghan emes, Azerbeyjanliqlarning alimlirimu del silerdek yekun chiqirip “ä,ü,ö” ni bazargha salghan we Azeri Laltin Yeziqi shundaq bolidu dep helq aragha jakalighan we ishlitishke bashlighan lekin del “ä” ning chastotisining heqiqeten yuqurlighi we yeziqlarning korunishining “chapaqlighi” we u herpni yezishtiki epsizliklerni oylushup alte aydin keyin biraqla “ä” ni Azari latin elipbesidin chiqirip tashlap “ä” ning ornigha “e(tetur)” ni ishlitishni yolgha qoyghan. Mana bu aldimizdiki bashqilar alla burun tejirbe qilinip bolghan tarihi yekun. Biz bu yolli yene qayta basmayli. Bu ishqa koz yumsaq bolmaydu. Bolmisa helq ammisini tetur qiynap qoyimiz.
Towendiki parche bolsa Azeri Laltin Yeziqi toghrisidiki maqalidin elindi(asasi mezmuni yuqarqidek).

>>>> ……But the Latin alphabet which the Azerbaijanis adopted was not identical to the Turkish script. The new Azeri Latin now has three letters which do not exist in Turkish Latin - x (kh sound), upside down "e" (ae sound in "fat cat") and q, which express sounds particular to the Azeri language which do not exist in Turkish. Initially, a two-dotted (ä) was designed for expressing the vowel sound in the English word, "and". The idea was to make it look as similar to Turkish and European alphabet as possible as well as to be able to use foreign typewriters and read-made software. It must also be mentioned that one of the criticisms against using the Arabic script was its cumbersome use of dots which made writing so tedious. But, because this sound is so frequent in Azeri, and the dots so cumbersome, six months later, they reverted to the up-side down 'e' - a symbol that had become very familiar to their eye as it had been used both in the early Latin alphabet in 1928 and had even survived Cyrillization.>>>>>>



>>>>Här qandaq ish hämmä kishini 100 pirsän razi qilghan ämäs, bir mäzgil ishlätsäk könüp qalimiz(Xuddi q ni q[Qur’an] däp köngändäk). Shunga tordashlarning mushu layihänila ishlitishini, toghra täshwiq qilishini, härgizmu “Yeziq özgärtish” däp xata täshwiq qilip qalmasliqini umid qilimiz.>>>>>>

Bu yerde biz konush-konmeslik toghrisida sozlimeywatimiz, belki qolayliq we qolaysiz toghrisida sozlewatimiz.

Hulase:

1. Ää ni ishlitishke qetti bolmaydu. Uni choqum “e” dep elish kerek.
2. ë(eyiq) ni ishletmisek é(eyiq) ni ishliteyli.
3. “e” toghurluq statiska qilish zozuriyiti bolsa, statiska qilish kerek. Biz komputer dewride yashawatimiz. Buni qilish asan. Bu ishni ishlimeyturup 40 yil burunqi qolda sanighan yekunge asasen ish qilmanglar.
4. Ä mesilisi toghurluq bashqilarning(Azeri) tejirbe sawaqlirini yekunleyli. Tuyuq yolni qetti basmayli. Bolmisa yene yeziq ozgertidighan ish chiqidu.
5. Dostlar “ä” mesilisige kelgende qetti boshashmayli.

Til alimlirimiz bu yerde yeziliwatqan “maqalilarni” oqamdighandu?
Eger ularning emailini bilsenglar bu maqalini ulargha forward qilsanglar.
(men yeziq ustidila parang qildim, soz ibariler shehsilerge qaritilghan emes. Peqetla yekunlergila qaritilgan. Mening hecqandaq shehsige hormetsizlik qilghim yoq. Eger kongul aghriqlar bolsa,peqetla chushinishsizliktin bolidu. Maqalida hataliqlar bolsa tuzutup oqughaysiler.)

Abdireyim
Waqit：2001-07-09.04:41:16　

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.