VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

04/20/24 04:20:27 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, [4], 5, 6, 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/31/01 21:39:37
Author: Abdireyim
Subject: "Heqiqetni Emiliyettin Izdesh"　　

Yene bit tema: Tarihtin Sawaq Alayli!

Hormetlik Tordashlar,

Nurghunligan kishiler yengi lahiyediki "Ä" ning ornigha "E" ni ishtilish toghurluq qoyulghan delil ispatlarning eqilgha muapiq ikenligini tonup yetken yaki arisalda qalghan bolsa emdi tonup yetti, lekin tonughan bolsimu "birlikni"ni bana qilip ozining idiyesige hilap halda ilmilighi bolmighan ishni qilish aldada turmaqta. Chunki bu xil idiyediki kishilerning qorqudighan bir ishi bar(men buni qiyas qilghan idim lekin otturigha qoymighan birersining bu idiyeni otturigha qoyushini kutken idim.Bugun kutkinimdek tordash "Palwan" del shu idiyediki kishilerning endishisini ashkarilap qoydi.) U endishe bolsa, “Ä" mesilisini dep putun lahiyening(burunqi yighinlardek) biraqla inkar qilinip kishilerni yene tugumes jenglerge elip kirishidin ensiresh idi. Ishinimen: heli kop dostlar manga mushundaq idiyede, ularning ichide yeziq ishlirigha heli kongul bolgen kop kuch chiqarghan dostlar bar. Ular “Ä" ning ornigha "E" ni ishlitish terepdarliri, lekin yuqarqi seweplerdin "Ä" ning ornigha E ni ishlitishni terghip qilmaywatidu. Chunki bundaq qilsa, yeghinda bergen lewziliridin yanghan bolidu we qaytidin bashqa bir hil lahiyelerning yengidin otturigha chiqishidin ensireydu. Bundaq iniq diyishimdiki sewep, ular UKY ning berpa qilish jeryanidiki prinsiplarning put tirep turalmaydighanlighini bilidu yaki yeqindin beri élan qiliniwatqan maqalilardin korup idiyelirini ozgertti(shexsi qiyas).

Eger tilshunaslar, ularning ayrim herplerni belgileshtiki yekunliri we tayinghan qa'idiliri eqilgan muapiq bolgan bolsa alliqachan shu prinsiplargha yezilghan inkaslargha jawap yazghan bolatti, ular yazmisimu desliwide shularning weliki bolush supiti bilen otturigha chiqqan we bizge “nime uchunler" ni chushendurushke tirishqan erbaplar yaki yeghingha qatnashqan yengi lahiye élan qilghiche bolgahn uzun mezgil ichide tilshunaslar we tordashlar otturisida kowrukluk rol oynighan dostlar bir nime digen bolatti. Ishinimen bularmu huddi men yuqarda shey'ilep otkendek, “Ä" ni ishlitishning ilmi emesligini tonuydu. “Birlikni" depla we bergen lewzilerini depla sukutta turmaqta, nawada ular yeghin jeryanida tilshunashlarning bir qarimaqta qa'idige uyghun tehlilridige qayil bolghan bolsa keyin kishilerning Ä gha bolghan inkaslirini korup we polattek emili misallarni korup, ozliri qayta tehlil qilish arqiliq Ä ni E qilip ishlitish terepdarliri bolush supiti bilen ortigha chiqishi kerek idi lekin chiqishqa pitinalmaywatidu.

Yeqindin beri yeghindiki toghra bolmighan prinsip we yekunlerge nisbeten bir necce maqalilar yezildi lekin shunche kuttuq ta hazirghiche maqalilar jawapsiz qeliwerdi. Meningche tilshunaslar bu maqalilargha jawap yezish epsiz bolsa, ularning wekili bolush supiti bilen otturigha chiqqan erbaplar ular uchun jawap qaytursa bollatti. Lekin ularda soallargha nisbeten qayil qilarliq jawap yoq.

Biz yeziq buzulup ketermikin dep endishide bolmaslighimiz kerek. Bizning teliwimiz yeziqni qaytidin belgilesh emes, biz UKY ni qollaymiz. Bizning bu yerde kop sozlishimiz peqetla bir “orun almashturushtin” ibaret. Yeni Ä ning ornigha E ni ishlitishtintur. Nime uchunligini kop sozliduq. Bu yerde yene qayta sozlesh hajetsiz.

Dostlar he disila “birlik, birlik” dep turmaqta. Lekin siz UKY gha qarisingiz u yeziqtin birlikni tapqili bolmaydu. Mahiyitidin eytqan chaghda bu lahiye kishilerni ikki qutupqa ayriydighan yeziq, buninggha sel qarimayli. Uning birla sewebi: “Ä” bilen “E”. Del mushu ikki herp kiskilerni ikki gurupqa ayriydu. Biri het-cekler we maqalilarni Ä bilen yazidighanlar yene biri Ä ning ornigha E ni ishlitidighanlar. Chunki, lahiyede Ä bilen E ning orni almashsa bolidu deydighan iniqlima bar(bu nahayiti kulkuluk eskertish), gerche amal yoq sharaitta E ni ishlitish kerek diyilgen bolsimu, kishiler chastota sewebidin yezishqa epchil bolghan bolghan E ni tallishi iniq. Dimek kishiler ikki qutupta:

Biri: “Ä” bilen yazidighanlar(pro-Ä)
Yene biri: “E” bilen yazidighanlar(pro-E)

Qandaq qilghan chaghda bu ikki qutup kishilerni birleshturgili bolidu, birdin bir amil “Ä” ni elip tashlashtin ibaret. Kishiler maqalilarni umlautsiz yazsimu, oz ara almishidighan shekil jehette perqliq herpler elipbede bolmighandin ozligidin towendiki ikki hil nushqa birlikke kelidu.

Pro-Ä
A, ä(äynäk), b, ch(cholpan), d, e(eyiq), f, g, gh(Ghulja), h, I, j(juwa, jornal), k, l, m, n, ng, o(oyghan), o(ödek), p, q(Qur’an), r, s, sh(sham), t, u(uruq), u(uruk), w/v(weten, Vitamin), x(xoraz), y, z;

pro-E:
A, e(eynek), b, ch(cholpan), d, e(eyiq), f, g, gh(Ghulja), h, I, j(juwa, jornal), k, l, m, n, ng, o(Oyghan), o(Ödek), p, q(Qur’an), r, s, sh(sham), t, u(uruq), u(uruk), w/v(weten, Vitamin), x(xoraz), y, z;

Yeziq ishigha kongul bolidighan dostlar, biz ozimizning we bashqilarning tejirbe sawaqini yekunleyli. Kelguside emiliyettin otelmeydighan“Birlik"ni depla ozimizning idiyesige hilap ishni qilmayli.

UKY bolsa towendikidek otturigha qoyulghan.

>>>Mirsultan äpändi, Ibrahim Mutihi, Aminä Ghappar, Xämid Zakir, Muhäbbät Qasim qatarliq hämmä itirap qilidighan uyghurlarning äng yuquri därjilik alimliri, tilshunasliri äng yahshi layihä däp qarighan bu layihäni Shinjang Uniwersiteti asanliqcha aghduruwetilmäydu däp qobul qilip, bu qetimqi yighinning Shinjang Uniwersiteti achqan äng axirqi yighin bolidighanliqini, bundin keyin yänä UKY yighini achmaydighanliqini jakalidi.>>>

Bir yeziq qandaq dangliq kishiler teripidin otturigha qoyulushidin we ozgertishke bolmaydu diyishidin qet'i nezer eger yeziq emiliyetke uyghun bolmisa, emiliyet uni mejburi ozgertidu, buni tosash tesh. Uning ustige UKY bolsa mejburi kiskilerge tengilmidi(undaqmu qilinmaydu) hem hechqandaq qanuni kuchke ige emes, peqetla kishilerning yahshi kongligila tayinip omumlashturushqa tayinidu (tayinimiz). Bashqilar bashqa hil elipbeni qollansimu, bir kishi uninggha hechnime diyelmeydu (qolimizdin kelidighan ish bolsa peqetla undaq kishilerni tenha qoyush arqiliqa kopchilik ishlitidighan lahiyeni qollashqa undiyeleymiz).

Towendiki misalgha qaraydighan bolsingiz hetta QANUNLUQ halda we prezidentning PERMANLIRI bilen otturigha qoyulghan yeziqlarmu emiliyetning boran chapqunliri aldida oz mahiyitini yoqutup tarih bolup qalidighanlighini koreleysiz.

1993. 2. Sintebirde Ozbekstan presedenti Islam Kerimov towendiki qanungha qol qoyghan:
***********************************************

Özbekiston Respublikasiniñ Qonuni
LOTIN YOZUVIGA ASOSLAÑAN ÖZBEK ALIFBOSINI JORIY ETIŞ TÖĞRISIDA
Uşbu Qonun Özbekiston Respublikasi Konstituciyasiga asoslanib va özbek yozuviniñ lotin alifbosiga ötilgan 1929-1940 yillardagi ijobiy tajribasidan kelib çiqib, keñ jamoatçilik vakillari bildirgan istak-xohişlarni inobatga olgan holda respublikaniñ har taraflama kamol topişini va jahon kommunikaciya tizimiga kirişini jadallaştiruvçi qulay şaroit yaratişga xizmat qiladi.
1-modda, Özbekiston Respublikasida lotin yozuviga asoslañan, quyidagi 31 harf va 1 tutuq belgisi (apostrof) dan iborat özbek alifbosi joriy etisin:
>>>>>
Aa,Bb,Cc,Dd,Ee,Ff,Gg,Hh,Ii,Jj,Kk,Ll,Mm,Nn,Oo,Pp,Qq,Rr,Ss,Tt,Uu,Vv,Xx,Yy,Zz, Çç, Ğğ, , Ññ, Öö, Şş, (')
>>>>>>>
2-modda, Lotin yozuvi asosidagi özbek alifbosini joriy etiş bilan birga Özbekiston xalqiniñ milliy iftixori bölmiş bebaho ma'naviy mero bitilgan arab alifbosini va kirillicani örganiş va ulardan foydalaniş uçun zarur şaroitlar saqlab qolinadi.
Özbekiston Respublikasiniñ Prezidenti
I. KARIMOV
Toşkent şahri,
1993 yil 2 sentyabr.
***************************************

U yeziq yengi otturigha qoyulghanda we qanunluq halda emilleshturgende “undaq ilmi bundaq ilmi” dep otturigha qoyulghan bolushi iniq we Ozbeklerning eng dangliq alimliri otturigha qoyghan yeziq elwette. Undaqta hazir yuqarqi elipbe nime boldi? Tarih bolup yoqaldi.
Hazir Ozbekler bashqiche elipbe ishlitidu. Yuqarqi qanunning yengi elipbe bilen yezilishi:
>>>>Ushbu Qonun O’zbekiston Respublikasi Konstituciyasiga asoslanib va o’zbek yozuvining lotin alifbosiga o’tilgan 1929-1940 yillardagi ijobiy tajribasidan kelib chiqib, keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarni inobatga olgan holda respublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikaciya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xizmat qiladi...>>>>

Dimek siz yuqarqi misaldin burunqi elipbediki gheyri herplerning birinimu tapalmaysiz. Tehimu chushunushluk bolush uchun towendiki betni korung.
(http://www.academy.uz/s1_u.htm)

Oylap beqinglar yuqarqi nimini ispatlaydu?
Eger yeziq bir tereplimilikni chiqish nuhtisi qilip, tilshunashlarning qa'idiliri bolyichila otturigha qoyulsa hamini yoqulidu. Undaqta hechqandaq qanuni kuchke ige emes we hechqandaq mejburuyetsiz xundaqla bir elipbede Ä bilen E ning orni almashsa bolidu deydighan ikki tighliq bizning lahiye(UKY) kelguside nime bolmaqchi? Shuning uchun biz yahshi oylushup ish korushimiz kerek. Dogmiliq qilmaslighimiz lazim. Bolmisa biz daim yeziq ozgertipla yurimiz. Oylap beqinglar 1960. yilliri Yengi yeziq yahshi lahilenmigen turup mejburi halda kishilerge tengilghan. Aqiwet nime boldi? Hemmimizge ayan. Hazir bolsa biz yenila shu chaghlardiki pozitsiye bilen ish koruwatimiz yeni “eng ahirqi nushqa ozgertishke bolmaydu...." digenge ohshash. Kishilerning pikirliri bir yerge qayrilip qoyuluwatidu, ularning zarlirigha hech kim qulaq salmaywatidu. Bundaq sharaitta barliqqa kelgen yeziq kelguside nime bolmaqchi?

Yene misal:(Ä ni ishletmeslikke eng kuchluk jawap bolalaydu)

Azerbeyjan Jumhiriyitidiki tilshunashlarmu huddi bizning tilshunashlirimizdek “ilmiliqnila” oylap Ä ni E(tetur) ning ornila ishlitishni ret qilip. Ä ni qollaydighan elipbeni bazargha salghan we Azeri Laltin Yeziqi shundaq bolidu dep helq aragha jakalighan we ishlitishke bashlighan lekin del “Ä” ning chastotisining heqiqeten yuqurlighi we yeziqlarning korunishining “chapaqlighi” we u herpni yezishtiki epsizliklerni oylushup alte aydin keyin biraqla “ä” ni Azari latin elipbesidin chiqirip tashlap “ä” ning ornigha “e(tetur)” ni ishlitishni yolgha qoyghan. Mana bu aldimizdiki bashqilar alla burun tejirbe qilinip bolghan tarihi yekun. Biz bu yolli yene qayta basmayli. Bu ishqa koz yumsaq bolmaydu Buninggha pisent qilmisaq, tejirbe sawaqlardin ibret almisaq ahiri yene bunumizgha yeymiz.
Towendiki parche bolsa Azeri Laltin Yeziqi toghrisidiki maqalidin elindi(asasi mezmuni yuqarqidek)

>>>> ...But the Latin alphabet which the Azerbaijanis adopted was not identical to the Turkish script. The new Azeri Latin now has three letters which do not exist in Turkish Latin - x (kh sound), upside down "e" (ae sound in "fat cat") and q, which express sounds particular to the Azeri language which do not exist in Turkish. Initially, a two-dotted (ä) was designed for expressing the vowel sound in the English word, "and". The idea was to make it look as similar to Turkish and European alphabet as possible as well as to be able to use foreign typewriters and read-made software. It must also be mentioned that one of the criticisms against using the Arabic script was its cumbersome use of dots which made writing so tedious. But, because this sound is so frequent in Azeri, and the dots so cumbersome, six months later, they reverted to the up-side down 'e' - a symbol that had become very familiar to their eye as it had been used both in the early Latin alphabet in 1928 and had even survived Cyrillization.>>>>>>

Nime uchun yuqarqidek janliq misallargha pisent qilmaymiz?!

Eslide bizning Latin yeziqigha bolghan tonushimiz Ozbek, Azeri, Qazaq, Turkmen we Qirghizlargha qarighanda heli yuqiri, sewep biz latin yeziqini qollinishtin resmi(officially) tashlighinimizgha tehi 20.yil bolmidi. Gerche ularmu burun latin yeziqi ishletken milletler bolghini bilen u 70 yil burunqi ish, ularning ichide Latin yeziqi bilen resmi terbiyilinip chiqqanlar qalmidi. Biz bolsaq Latin yeziqini uzuldurmey ishlitiwatimiz desekmu mubalighe emes, hazir jemiyitimizning her sahelirida tohpe qoshuwatqan taza qoramigah yetken (Uyghurche oqughan) ziyalilar yengi yeziq bilidu, ularning ichidiki yenila maqalirini aldi bilen yengi yeziq bilen yezip andin kona yeziqqa ozgertidighan nurghun kishilerni tapalaymiz buni chushunushke bolidu chunki ular shu yeziqqa kongen huddi yengi yeziq dewride(1960-1980) gerche chonglar yengi yeziqni bilsimu kona yeziqni dawamliq ishletkinide we maqalirini aldi bilen kona yeziq bilen yezip andin yengi yeziq bilen élan qilghinigha ohshash. Dimek Uyghur Yengi Yeziqi tehiche janliq qollunup kelmekte, bolupmu komputer we internetning omumlishigha egiship nurghunlighan kishiler Yengi yeziqni qaytidin qoligha aldi.
Undaq iken biz otturigha qoyghan yaki qoyulmaqchi bolghan yeziq Ozbek, Azeri, Qazaq, Turkmen we Qirghizlarning lahiliridin ilghar we emiliyetke uyghun bolishi kerek idi ular oylighanni biz elwette oylishimiz we ulargha ulge bolishimiz kerek idi, lekin bezenlirimizning kajlighi bilen Azeriler sinaqtin otkuzup bolgan hem alla burun tarihning qaldughi bolup qalghan “Ä” ni yene qollanmaqchi boliwatimiz. Bu eqilgha muapiqmu?! Qeni dostlar yahshi oylushup beqinglar!

Hulase:
1) Tejirbe sawaqlarni yekunleyli.
2) Biz UKY ni qayta lahileshni kutmeymiz. Peqetla Ä ning ornigha E ni almashturushnila kutumiz. Qayta yeghin echishning hajiti yoq. Tilshunashlar oz ara pukushushse(otkenkidek heytlighach) bolidu.
3) Dostlar Ä gha kelgenge boshashmayli.
4) Sukutta turiwatqanlar tordashlar pikirlirimizni bayan qilayli. Kallanglardin otmigen nersini ozenglargha mejburlimanglar. Bu bolsa bir mesuliyetsizlik.

5) Mejburi halda bu yeziqni yerim yil ishlitip yene qayta ozgertish(bashqilardek)ning aldini elish uchun, hazir yahshi oylishayli. Sinilip bolghan ishni biz qaytidin ishlimeyli. “Konup ketimiz” dep alta aydin keyin konelmey yene yeziq ozgertidighan ishni(bashqilardek) qilmayli. Bashqilarning tejirbilirini yekunleyli.

(hataliq bolsa tuzutup oqasiler)
Abdireyim


Waqit：2001-07-11.21:21:45　

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.