VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

04/24/24 23:14:31 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, [5], 6, 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 23:56:16
Author: Muhemmed Erdem
Subject: Yeziq Ozgertixmu Yaki Yeziq Birlikke Kelturuxmu?

Yeziq Ozgertixmu Yaki Yeziq Birlikke Kelturuxmu?
Muhemmed Erdem
(Xinjiang Geziti 20-april sanidin elindi)

Yeqinda "Xinjang Geziti" ning 2001 - yili 9 - mart sanida elan qilin'ghan Tursun Erxidin ependining "Yeziq ozgertix birdinbir ciqix yolimu?" Serlewilik maqalisini oqudum. Men ozem kompyuter bilen xoghullinidighan hem "Kompyuter torida yengi yeziq ixlitix muhakime yighini" gha qatnaxquci bolux supitim bilen bu maqalige bolghan qariximni hem arliqtiki uquxmasliqlarni otturigha qoyup baqqum keldi.
"Yeziq islahati qilix" ghulghulisi heli burunla otturigha ciqqan mesile, yeni "Til - yeziq" zjurnilining 99 - yilliq 4-, 6 - sanliri, 2000 - yilliq 2 -, 4 - sanlirigha arqa arqidin "Uyghur yengi yeziqi" ni eslige kelturux toghrisida maqaliler elan qilindi. Bu ix jem'iyette heli tesir qozghighan bolsimu, lekin ance kop jama'etning qollixigha erixelmidi. Cunki yeziq ozgertix tursun erxidin ependi eytqandek putkul milletning ma'arip pen, medeniyet, sapasigha, edebiyat - sen'itige, en'enisige, yeziq ozgertix zoruriyitige, yeziq ozgertix ehtiyaji we telipige, xundaqla iqtisadiy kucige asasen, aptonom rayonluq helq hokumitining texkillixi, yerlik her derijilik helq hokumetlirining qol selip ixlixi, ammining omumiy rayining mayilliqi, aptonom rayonluq helq wekiller qurultiyining helqtin qayta - qayta pikir elix, qarap ciqix, delillex we mutleq kop sandiki awaz arqiliq maqullixidin otkuzup bekitidighan zor ix.
Ucur dewri 21 - esirge qedem qoyghan bugunki kunde Internet tin ibaret millet, dolet teweliki ayrimaydighan bu zamaniwi wasite dunyani logikiliq jehettin kiciklitip putun dunya helqini kompyuter arqiliq bir birige tutaxturdi. Uyghurlarmu bu zamaniwi sorundin bir kixlik orun elip, uningdin paydilinixqa baxlidi. Bu zamaniwi wasitidin unumluk paydilinix hem qolayliq bolux ucun tordaxlar Internet te ixlitilidighan nurghunlighan yeziqlarni "Ijad" qildi. Mesilen: An'gel yeziqi, An'gel-2 yeziqi, Uyghur Internet Yeziqi (UIY) qatarliqlar. Xinjangdila otturigha qoyulghan lahiyiler necce hil. Emma emeliyette ixlitiliwatqini yuqiridikilerdin helila kop bolup on necce hilgha yetidu. Bularning hemmisi Internet te Uyghur kona yeziqini transkiripsiye arqiliq ipadilextinla ibaret. Uningdin baxqa kixiler obdan bilidighan "Lingtung" Uyghurce caqirghu istansisi yeqinda putun Xinjang boyice torlaxturghandin baxqa, ular ozliri mehsus yasatqan uyghurce kona yeziq caqirghu apparatidin baxqa markidiki apparatlarni ixlitixke yol qoyghan bolup, bu caqirghularda Uyghurce ucurlar Latin yeziqi bilen ipadilinip korsitilidiken. Demek biz Uyghur Latin yeziqini torda, turmuximizda ixlitixke baxliduq.
Yuqarqi emeliyetni oquwetip mundaq bir so'al tughilixi mumkin, "Biz nemixqa Internet te kona yeziqni ixletmeymiz? Biz Uyghurce kona yeziqini alla burun kompyuterda birterep qilip bolduqqu?" Xundaq biz kompyuterni maxinka (Het besix maxinisi) ornida ixlitixte heqiqeten kirguzup bolduq. Emma u sestimilar burunqi hetla besix, kitab, gezit nexir qilixtin ibaret addiy ehtiyajimizdin ciqalighini bilen, u bizning hazirqi ucur birterep qilix ehtiyajimizdin ciqalmaydu. Uni birterep qilix azghine meblegh, tehnika bilenla hel bolidighan, birnecce ademning kuc ciqirixi bilenla hel bolidighan, Xinjangliqlarla hel qilalaydighan ix emes, u helq'ara olcemlergice berip taqilidighan ix. Biliximizce bizning kompyuter mutehessislirimiz Uyghur kona yeziqining olcem nomurini 1996 - yili helq'ara olcem orginigha sun'ghan bolup, eyni waqitta ret qilin'ghan, yeqinda herqaysi kompyuter xirketliri, tetqiqatcilirimizning tirixcanliqi bilen bu ixni yene qayta muzakire qilip 2001 - yili 4 - ayning 25 - kuni Xyanggangda otkuzulidighan 18 - nowetlik "UNICODE 3.0 yighini" da bektidiken. Demek biz muxu olcemge kirix ucun necce yil saqliduq? Yene qancilik saqlaymiz? Xundaq, Erebler, Yaponlar we Yehudilar ozining axu murekkep yeziqlirini kompyuterda birterep qilalidi, helq'ara olcemlerge kirguzelidi, biraq biz ulargha ohximaymiz, bizde teinika, meblegh, bazar, iqtisad kemcil, uning ustige bizning kompyuterdiki yeziqimiz musteqil ayrim mewjut bolup turmastin, Henzuce bilen toqunuxmay tengla mewjut bolup turuxi, het besixtin baxqa hazirqi cong tiptiki sanliq ambar sistemilirighimu mas kelixi kerek. Bularning hemmisi munasiwetlik orunlarning kuc ciqirixi, belgilik meblegh we bazardin ayrilalmaydu. Bolupmu bugunkidek bazar igiliki dewride tehimu xundaq. Biz azraq bolsimu re'alliqqa yuzliniximiz kerek. Biz Uyghur muzikilirini tehimu mungluq, yeqimliq celix ucun hergizmu, rawap, duttarlirimizni elektronlaxturup bolghuce saqlimay, oz sazlirimizni dunyadiki ilghar calghular bilen birlikte tengkex qiliximiz kerek. Bu hergizmu duttar bilen rawapni taxliwetimiz degenlik emes, peqet oz'ara toluqlaxtinla ibaret.
Bizge melumki alimlirimiz Mehmud Qexqeri, Yusup Has Hajiplar yezip qaldurghan dangliq eser "Turkiy Tillar Diwani", "Qutadghubilik" lar Uyghur kona yeziqi bilen nexir qilin'ghanda hemmisining transikripsiyisi (Uyghur Yengi Yeziqi) bilen qoxup nexir qilindi. 1997 - Yil Junggo qamus nexiriyati nexir qilghan dunyagha mexhur Uyghur 12 muqamning 13 tomluq toplimi Uyghur kona yeziqi, Henzuce we Latince transikripsiye bilen nexir qilindi. Lekin axu kitablarda ipadiligen transikripsiye herplermu herhil bolup, birliklik yoq. Demek yuqiridikilerdin korup turuptimizki biz Latince yeziqni metbu'atlirimizda alla burun ixlitip keliwatimiz, emma birer olcem ciqirip helqqe elan qilmighanliqimiz ucun axundaq birliksizlik mewjut.
Xundaq "Yeziq ozgertix, hergizmu birnecce mutehessisning bir yerge yighilip muzakire qilixi arqiliqla bekitip ciqidighan ix emes." Lekin helqning rayini sinax, aptonom rayonluq helq qurultiyining maqullixidin otkuzux ucun coqum awwal uning deslepki lahiyisini otturigha qoyup andin qaldi hizmetlerni funkitsiyilik orunlarning oz mejburiyitini ada qilixigha, birterep qilip bekitixige sunux kerekqu? Muxu meqsette awwal Internet tiki Uyghur yeziqini birlikke kelturux mulahizisi elip berilip ahiri birqeder mukemmel bolghan UIY bekitip ciqildi. Mulahizige qatnaxqanlar dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghur tordaxlar bolup, mulahize tordila elip berilghan bolup, tilxunaslar yoq deyerlik idi. Xundaq bolghacqa tordiki kopligen kixiler UIY ni ixlitixke adetlen'gen bolsimu yenila tehi u hokumetke sunulmighanliqtin bir qisim tordaxlarning etirap qilixigha erixelmidi elwette. Biraq Internet te "Uyghur yengi yeziqliri" bilen yasalghan tor betliri kundin kun'ge kopyixike baxlighanliqini korgen Xinjang uniwersitetidiki ustazlirimiz "Eger muxundaq ketiwerse keyin bularni birlikke kelturux tehimu qiyin'gha cuxidu" dep oylap, ular bax bolup 2000 - yili 12 - ayning 1 - kuni Xinjang uniwersitetida kompyuter saheside Uyghur yengi yeziqini qollinix toghrisida muhakime yighini caqirildi. Yighin'gha doktor, proffisorlardin bolup jem'iy 20 din artuq adem qatnaxqan bolup, yighinning meqsidi nahayitimu eniq, 1. Uyghur kona yeziqi -- Uyghurlarning tarihini yoqitiwetixke bolmaydu. 2. Uyghur tilidiki bir fonemigha bir herp mas kelix, qox herpni imkan qeder azaytix kerek. 3. Keyinki ewladlarni oylap ularning baxqa cet tillarni oginixige qolayliq bolux, helq'araliq transikripsiyisini asas qilix kerek hem hazir kompyuterda bolupmu Internet saheside ixlitiliwatqan herhil Uyghur yeziqini birlikke kelturup, deslepki lahiyeni hokumetke sunux idi. Tilxunaslirimiz "Bu yeziqni bekitkende koz aldimiznila oylaxsaq bolmaydu, biz ewladlargha yol eciwatimiz, bu yeziq kelecekte Uyghur yeziqigha ul salidu" degen prinsipnimu otturigha qoyghan. Arqa - arqidin uc qetim muhakime yighini ecix, talax - tartix qilix arqiliq ahiri deslepki lahiye "Uyghur kompyuter yezi-q-i" (UKY) bekitilip hokumetke sunuldi. Bu hergizmu UKY ni Uyghur kona yeziqining ornigha dessitix degenlik emes. Bu peqet Uyghur kona yeziqi bilen ipadilex mumkin bolmighan yerlerde ixlitilip, toluqlax rolini oynaydu, halas.
Xundaq Uyghur kona yeziqini kompyuterda birterep qilix Uyghur alimlirimiz ucun nurghunlighan yahxi tetqiqat temilirini elip keldi. Ular qilalmidi emes, ular wayigha yetkuzup qildi hem qilalaydu. Uyghur kona yeziqini kompyuterda birterep qilixni tetqiq qilix arqiliq, proffisor, alimilirimiz ciqti, bundin keyinmu ciqidu buninggha hemmimiz ixinimiz. Emma ulargha, hokumetning qollixi, meblegh, bazar, helqte iqtisad bolux kerekte! Hazir kompyuter tereqqiy qilip a'ililergice omumlaxti, u yene tereqqiy qilip turidu, bizning alimlirimiz nurghunlighan meblegh, adem kuci serp qilip Uyghur kona yeziqigha mas kelidighan sistemilarni tuzup ciqsa uning meblighini yighiwalghudek bazar yoq, bazar az bolghacqa sistemining bahasimu yuqiri, bir sistemini tetqiq qilip uni tehi omumlaxturup ixletmeyla jem'iyetning arqisida qalidu. Ular yene yengi ciqqan sistemilarni tetqiq qilixqa baxlaydu, muxuning bilen biz tetqiq qilipla otimiz, emma uni ixlitelmeymiz. Bundaq tetqiqatning neme ehmiyiti? Bular israpciliq emesmu? Alimlirimiz sistemilarni Uyghurcilaxturuxqa serp qilghan waqtini yengi sistemilarni tetqiq qilixqa serp qilsa, bu millitimiz ucun tehimu paydiliq emesmu?
"Uyghur kompyuter yeziqini oginix balilarning yukini eghirlaxturuwetidu, omur boyi sawat ciqirix bilen otup ketidighan haletni xekillenduridu" deyix ance aqilanilik ix emes, Henzu balilarni alayli, ular toluq otturini putturgice sawat ciqiridu hetta omur boyi sawat ciqirixi mumkin. Bizning perzentlirimiz 32 herpni oginip bolup neme ix qilidu? Bizning perzentlirimizmu 12 yil oquydu, uning ustige pinyin oginidighu? Pinyinning ozila Latince yeziqqu? Ular Latince yeziqni oginiwalsa Henzu tilini we baxqa cet tillirini oginixgimu qolayliq bolidu. Baxqa milletning til - yeziqini oginix axu millettin koprek ucur, bilim igellex ucundur. Biz kelecekte ozimizning ucuridinla paydilanmasmiz? Torgha kiridighan bolsaq Latin yeziqi bilen yezilghan tor betliri nahayitimu kop, ularning icide tilimizgha yeqinraq bolghanliridin Ozbekce, Turkce, Qazaqce qatarliqlar bar. Biz axu tor betliridinmu ozimizge kereklik ucurlargha erixeleymiz.
Demek biz hazir ikki hil yeziq ixlitiwatimiz, emma transikripsiyide birliklik yoq. Bundaq ketiwerse tehimu qalaymiqanlixip ketidu. Xunga bu ix muxu sahege mes'ul fonkitsiyilik orunning diqqitini qozghixi kerek. Eger bundaq bolmighanda, Internet tiki tordaxlarmu ozi bilgence tor betlirini yasaweridu. Nexiriyat orunlirimu ozi bilgence transikripsiyede ixlitilidighan yeziqini ijad qiliweridu. Bularni tosup qalghili bolmaydu. Kompyuter tereqqiy qilip hemme sahelerge, hizmitimizning hemme tarmaqlirighice, kundilik turmuxlirimizghice girelixip keliweridu. Bundin keyin bizning tor arqiliq ige bolidighan ucur, bilimlirimiz gezit - zjurnaldin alidighan bilim, ucurdin kop bolidu, nexiriyat orunlirimu ozlirining tor ponkitlirini quridu. Xunga biz yeziq islahati degen nersini qoyup, hazir Uyghur kona yeziqini transkripsiye qilixta ixlitidighan yeziq, torda ixlitidighan yeziqlarni birlikke kelturup uninggha olcem bekitixke kuc ciqiriximiz kerek.

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]
Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.