VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

04/16/24 22:27:29 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, [6], 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 22:43:38
Author: Alimjan Idiris
Subject: UKY ni layihilextiki pirinsiplar

From:
Date: Mon Jan 1, 2001 8:30 am
Subject: UKY ni layihilextiki pirinsiplar


(UIY bilen yezildi)
Hormetlik tordaxlar, yengi yeziqimizgha qiziqquci dostlar,

Hemminglarning yengi yiligha mubarek bolsun!

UKY layihesining yuqurigha yollinix waqtining yeqinlixip qalghanliqi munasiwiti bilen, muxu nahayiti qimmetlik, "hayat-mamatliq" deqiqilerni ghenimet bilip, UKY toghrisida yeqindin beriqi oy-hiyallirimni sozlep baqmaqcimen.

Men yeqidin beri "UKY ni layihilex jeryanida biz zadi qaysi pirinsiplarni asas qiliwatimiz, qaysi hil pirinsipning igelligen salmiqi yuquri boliwatidu, eslide biz qaysi pirinsiplarni bekrek asas qilsaq yahxidu?" digen mesililerni kop oyliniwatimen. Bugun muxuninggha ait kozqaraxlirimda tordaxlar bilen ortaqlixixni toghra kordum. Eger waqtinglar yar berse, korup baqarsiler.

"Zaman" tor betidiki UKY toghrisidiki tonuxturux mezmunlirigha asalan'ghanda, Xinjang Uniwersititini asas qilghan til-yeziq, kompiyuter, metbu'at...saheliridiki mutehesislirimiz UKY ni layihilexte towendiki pirinsiplarni asas qilix kerek dep bekitixkendek qilidu:
26 Latince herp bilenla ipadilex.
Herpler qisqa, ugunixke hem oquxqa asan, yezixqa eplik, korkem bolghan bolux.
Helq'ara transkripsiyige uyghun, eghiz tiligha yeqin bolghan bolux.
Helq'aragha yuzlen'gen bolux.
Yuquridiki pirinsiplargha asasen tuzulgen nowettiki UKY layihisi towendikidek alahidilikke ige diyilgen:

[UKY] = 82%[IPA] + 15%[Helqning kongli] + 3% [Hetning guzelliki]

Lekin, emiliyettiki UKY layihesi yuquridiki 4 hil pirinsipqa ance uyghun bolmayla qalmastin, yuqarqi formulaghimu mas kelmeydu. Mesilen, UKY da 26 latince herplerdin baxqa umlautliq herplermu bar (amal yoq); qoxma herpler kop (ch, sh, zh, ng, gh) bolup, "herpler qisqa, ugunuxke hem oquxqa asan, yezixqa eplik bolux" pirinsipigha hilap bolupla qalmastin, henzuce pinyindiki "ch, sh, zh" lar bilen asanla toqunux kelturup ciqiridu. Qoxma herpler kop bolup ketse, uni yezix we oquxqa tesir korsutupla qalmastin, hetning guzelliklikigimu tesir qilidu (kelengsiz nerse guzel korunermu). Xunga yuqarqi formuladiki "3% [Hetning guzelliki]" ni cuxendurux nahayiti tes (hemme herp "h" bilen ahirlaxqini bilen, hetning hejmini axurup, yezix, oqux we baxqa tillarni ugunuxte qolaysizliq elip kelse, uning guzellikidin eghiz ecix tes); "Helqning kongli" meningce tehi 15% mu eks etturulgini yoq (eslide koprek oylixilghini yahxi idi). Helqning konglice bolghanda, ilgiriki Uyghur yengi yeziqigha we pinyin'gha yeqin bolsa xunce yahxi. Muxundaq bolghanda nurghun kixiler uni kucimeyla qobul qilalaydu, artuqce zehni we waqtini serp qiliximu ketmeydu. Xunga UKY ni helqqe yuzlendurup, tehimu kop helq ammisining tez qobul qilixini, her hil bilim we yax qatlamliridikilerni kozde tutuxni, pinyin sawati bar kixilerni yaki emdila pinyin uguniwatqan sebi balilarnimu oylap qoyuxni umit qilimen.(cunki uni ugenmisek nurghun qeyinciliqqa ucraymiz)

UKY ning "helq'aragha yuzlinix", "IPA"gha yuzlinixini oyluxux bilen bir waqtta, uning "helqqe yuzlinixi"nimu oylixix kerek digen qaraxtimen. Helqaragha yuzlen'gen "dangliq" "helqaraliq" yeziqimiz bolup, u bizge qizuqquci az bir qisim cet'elliklerning "eghizigha" mas kelgini bilen, eger uni adettiki helq ammisi arisida ugutux, omumlaxturux jehette meghlup bolsaq, bu til emiliyette ali derijilik mutehesislirimiz, ziyalilirimizningla tetqiqat ustili yaki kompiyuteridiki "xehsi mulki" ge aylinipla turiweridu-de, eslidiki paydilinix qimmitini yoqitip qoyidu (andin yene mutehesislirimiz ucun qayta yeziq layihesini tetqiq qilixqa "ix" peyda bolixi mumkin). Bizning otturice mediniyet saparimiz tehi towen, het-sawati yoq kixilirimizmu heli kop; cet'el tilining omumlixixidin soz ecix tehimu tes. Xunga "helq'aragha yuzlinixni" tekitlex bilen birge, her hil bilim we yax qatlimidiki kixilirimiznimu kozde tutqan halda, "helq ammisighimu yuzlinix"ni, yezqni onguxluq omumlaxturuxnimu teng oyluxup baqqan tuzuktek qilidu. Nurghun kixilirimizge nisbeten eytqanda, "IPA" emes, belki ming muxeqqette ugen'gen Henzuce pinyin sawati ulargha nisbeten "eng yeqin", "eng jan'gha esqatidighan" desmayidin ibaret. Eger biz muxu "desmayi"din unumluk paydilinixni oylaxqan asasta UKY ni lahilisek, kixilirimiz uni tezla ozlexturiwalalaydu hem ularning "janijan menpe"eti" ge munasiwetlik bolghan hokumet tili (Henzuce) ni ugunixigimu dehli yetmeydu dep qaraymen.

UKY diki "zh, ch, sh" larning nime ucun muwapiq emesliki toghrisida kop munaziriler bolghacqa, bu yerde yene tekitlexni toghra kormidim. Biz asasliq zehnimizni IUY diki "h" heripining ikki hil yezilip qilix mesilisige merkezlexturup, muxu mesilinila hel qilsaq, UIY ning UKY ning ornini besix ehtimalliqi nahayiti yuquri. Waris ependimdin kutidighan bir arzuyum xuki, eger imkaniyet yar berse mutehesislerni yene bir qetim jem qilip, necce kundin beri otturigha qoyiliwatqan mesililerni qayta opce analiz qilip baqqan bolsanglar. Ulargha ayrim-ayrim cuxendurup otux bekla epsizdek qilidu, hem ular ozining aldirax waqtliri(heytlax) da necce kundin beri boliwatqan pikirlerni toluq anglap ketelmeydu. Netijide hemmisi ozining ilgiriki qarixini tekitlixidu. Bolsa tordaxlirimiz ming bir japalarni cekip, qimmetlik waqtini ajritip otturigha qoyghan pikirlerni xulargha sestimiliq cuxendurup beqix imkaniyitini yaritixqa terixip baqqan bolsingiz, sizge hemme tordaxlar (hemme helq) rehmet eytqan bolar idi.

Qisqisi, "helqqe yuzlendurux", "pinyin sawati barlarning qobul qilixqa qolayliq bolux", "Henzucidiki zh, ch, sh lar bilen toqunuxi az bolux", "oquxqa-yezixqa qolayliq bolup, ihcam bolux", "IPA bilenmu toqunuxi az bolux" digendek pirinsiplarni toliqlighanda, UIY ning hazirqi UKY din ewzel turidighanliqini koriwalalaymiz. Peqet UIY diki "h" heripining ikki hil oqulup qilix mesilisini hel qilsaqla, umu "bir forminagha bir herp bolux pirinsipi" ge uyghun kelidu. Kicik godek balilarning pinyin sawatigha asasenla qobul qilixighimu asan bolidu hem ularning Henzucidiki "zh, ch, sh" larni toghra uginelixi (amal yoq)gimu tosalghu bolmaydu. Yene Rey ependim digendek, henzuce tili ciqiwatqan balilarghimu keyince "oz yeziqi" ni ugunux pursiti qalduralaymiz. Xunga UKY ni layihiligende, mutehesislirimizning uning helqqe, alahide til-yeziq we siyasiy muhitimiz (Xinjiang/CHINA)ge yuzlen'gen yaki yuzlenmigenlikini, uning keyince helq arisida tez, rawan, ongay omumlixip ketix-ketelmeslikige, henzu tili bilen toqunuxup qilix-qalmasliqi...qatarliq konkiritniy real mesililernimu yene bir qur oylaxqan asasta UKY ni layihilex ucun yene bir qetim jem bolup muzakire qilip beqixinglarni cin dilimdin umit qilimen. Yeziq ixi bir milletning kelgusi teqdirige munasiwetlik muhim mesile bolghacqa, mutehesislirimizmu yene bir qetim qimmetlik waqtini ajritixqa razi bolixi mumkin (eger bizning layihimizdin qusur tapidighan kimken u dep acciqliri tutup qalmisila). Bizning ehwalimiz hergiz Ozbekstan, Qazaqistan, Turkiye....digen qerindax ellerge ohxaxmaydu, ular qorqmay IPA ni asas qilalighini bilen, biz ozimizning mediniyet sapasimiz, til-yeziq xaraitimiz, hokumet tilimiz, hokumet tilining bizning turmuximizdiki tesiri (yiltizi) qatarliqlarnimu oylaxqan halda, "oz halimizgha" qarap emiliyraq pozitsiye tutsaq yahximikin digen oydimen. Qeni tordaxlar qandaq qaraydikin?

Waqtni cing tutup, dawamliq terixayli!

Waqt ghenimet. Purset Ghenimet.

Hormet bilen

Alim

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]
Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.