VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

04/25/24 04:55:20 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, [6], 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 23:25:35
Author: Abdireyim
Subject: Re: Yene Yeziq Toghurluq
In reply to: Muhemmed Erdem 's message, "Yeziq, Yeziq, Yeziq,......" on 07/12/01 23:21:59

From: Abdi Reyim
Date: Fri Mar 23, 2001 7:27 pm
Subject: Yene Yeziq Toghurluq


Hormetlik Tordaxlar,
Yahximu siler!

Tursun Erxidin Ependining maqalisidin waqip bolghinimgha kop hursen.

Towende men bu bana bilen ozemning yeziq mesilisige bolghan koz qarixini otturigha qoymaqcimen. Hataliqlardin hali bolalmaslighi we abzaslarning maslixixcanlighida mesile bolixi iniq, toghurlap oqarsiler. Ilgiri surmekci bolghan idiyerim: Kona yeziqni dawaliq qollunux bilen teng yengi yeziqni qoxumce qilix. (Uzun yezilip ketip qaldi, eger oquxqa waqtingiz yar bermise muxu yede tohtap qalsingiz bolidu.)

Yeziq toghurluq bolghan qizghin munazirining otkunige tot ay bolay dep qaptu, UKY munasiwetlik orungha sunulghandin keyin munazir ozligidin tohtidi. Lahiye munasiwetlik orungha sunulghini bilen, uning netijisidin tehi hewer yoq.

Belkim kixiler UKY ning testiqlinixi yaki inkar qilinixi kutiwatqan bolixi mumkin. Bu jeryan tordaxlar yengi yeziq mesilisige ustide yazghanliri we sozligenliri kallisidin qayta otkuzux pursiti ige bolixi iniq jumlidin mendimu bu toghurluq qayta oylunux boldi.

Bolupmu kona yeziqning Unicode.org olcimige kirgenligi meni intayin hayajanlandurdi.
Bizning yeziqimizni ozgertip yurmeydighanlighimizni we yeziq ozgertixke urunuxqa hatime berix mumkinciliqning tughuluwatqanlighini hes qildim.

Toghra, huddi maqalida sozligendek yeziqni ozgertix bu ecinixliq ix. Lekin yengi yeziqni yoqqa ciqirixqa urunsaq bolmaydu. Uni bir qoxumce yeziq supitide saqlap qelix(huddi Pinyin gha ohxax) kerek. Cunki yengi yeziqmu ozining rolini dawamliq jari qildurup mangidu bumu bizning baylighimiz we artuqcilighimiz. Huddi tordax Alim Ahat(Uighursoft) digendek “biz kona yeziktin aldirap waz keqelmeymiz, lekin yengi yezikning otturigha kuyuluxi tarakkiyatning mukarrar yuzlinixi, Tilimizni yengi yezik bilen ipadiliyeliximiz, tilimizdiki bir artukqilik. xunga, bumu bir baylikimiz. Xunga ikki yezikni teng kolliniximiz, tamamen mumkin(ikki yezikni oz-ara uruxka saldurup koymisakla, biz nurghun awarqiliklardin kutulalaymiz).

Tordaxlarning eside bolixi munkin,yeziq munazirining desliwide yengi yeziq kona yeziqning ornini almaydu, biz yeziq islahati elip berilmaydu digenge ohxax xuar astida munazir elip barghan iduq. Lekin yeziq ustide elip berilghan munazirining keskinligidin biz kixilerge goya latin yeziqini kona yeziqqa dessitixtek bir uqum berip qoyghunimiz iniq, bu endixige bolghan inkas Tursun Ependining maqalisida we xundaqla internette boliwatqan anda sanda yeziq mesilirige ait mesajlarda oz ipadisini tapmaqta.

2000.yiili 12-ayning 1-kuni Xinjiang Unverstitida kompyuter saheside Uyghur yengi yeziqini qollinix toghrisida muhakime yighida towendikidek nuhtilar hulaslanghan.

1. Uyghur kona yeziqi----Uyghurlarning tarihini yoqitiwetixke bolmaydu.
2. Koz aldimizdiki qiyinciliqnila koruxke bolmaydu, kiyinlikni oylixiximiz yeni
bu yeziq keyinki Uyghur yeziqining asasi bolixi kerek.
3. Uyghur tilidiki bir ponemigha bir herp ixlitix, qox herpni imkan qeder
azaytix kerek.
4. Kiyinki ewladlarni oylap ularning baxqa cet tillarni oginixige qolayliq
tereplirinimu kozde tutux yeni helqaraliq tiransikiripsiyige boysunux kerek.

Yuqarqidin iniq koruwelixke bolidiki, yengi yeziqni komputer sahesidila ixlitix diyilgen. Hergizmu barliq sahalerde yengi yeziq ixlitix diyilgen emes. Lekin munazirining uzungha sozulghansiri biz yuqarqi jumlini untup, putun sahade yengi yeziq qollunux, yengi yeziqni kona yeziqning ornigha dessitixtek bir hil muhit xekillendurduq. Kixler bundaq bir ehwaldin elwette cocuydu. Cunki tatihtiki yeziq ozgertixler bizning bunumizqin otken ixlar.

Emdi yuqarqi hulasining birinci maddisigha kelsek: 1. nuhtidila yengi yeziqning kona yeziq ornini igelliyelmeydighanlighini tekitligen. Lekin ikkinci nuhtida yengi yeziqning Uyghur yeziqining assasi boluxini kerek ikenligi tekitlengen. Bu nuhtilar kixlerge bir kunlerde yengi yeziqni kona yeziq ustige desitix endixisining peyda bolixigha turutke bolidu. Dimek, ikki nuhta bir biri bilen zidiyetlik, bu
hulasidiki mujimellikning ozila baxqilarning qancilik zidiyetlik ehwalda qalghanlighini direk beridu.

Kona yeziqni dawamliq qollunux yaki yengi yeziqni qollunuxtek ikki yolning ozgice artuqcilighi we kamcilighi bar. Qaysi yolni tallax? Bu sual murekkep mesile. Bu toghurluq nurghunlighan talax tartixlar internette heli kop, bu yerde qayta tekitlexning hajiti yoq.

Maqalida aptor yeziq islahati qilmaqci bolghanlar assasen yengi yeziq ugengenler dep teripligen. Toghra yengi yeziq ugengenler yengi yeziqni yahxi koridu. Men ozemni misalgha alsam yengi yeziqni bek yahxi korimen. Bir sewep men yengi yeziqni taki ottura mektep puturgice oqighan, gerce bir qisim kitaplar kona yeziqce bolsimu. Yene bir sewep u intayin qolayliq yeziq hem iniqliq yiziq. Ilma mesilisi az korinidu. Qurulmiliri dane dane. Kona yeziq bolsa ikki terepke kengiyidighan yeziq. ("Komputerda ohxax fontiki ikki hil yeziq bilen yezilghan sozlerni selixtursingiz, kona yeziq bilen yezilghan soz yengi yeziq bilen yezilghan sozge qarighanda kicik korunidu. Fontni cong qilsingizmu kona yeziq ikki terepke sozulghacqa herplerning cong bolixigha zor tesir korsitip ketmeydu. Bir hesapta, komputerda kona yeziq bilen yezilghan kurlarni korsingiz heli kucimisingiz korelmeysiz".)

Bir kixi desliwide qandaq yeziq ugengen bolsaq xu yeziqqa axiq bolixi mumkin. Baxqa yeziqlar bolsa qopal hem gheyri korinixi mumkin. Lekin bu ehwal muttehmu emes. Meningce asasi mesile konuxte.

Misal: men toluq otturida ciqqan caghda “Dialiktik Materializmdin Sawat” digen derislik kitabi kona yeziq bilen nexirdin ciqti, baxqa derisler yenila yengi yeziq bilen boliwerdi. Siyaset derislik muhim derislik we neziriyiwi mesilier bolghacqa kop oquxqa toghra keletti. Ali mektepke imtahan berix aldida assasen u kitapni yada oquydighan bolup qalduq. Bir kuni xu kitapning yengi yeziq nexiri qolumgha cuxup qeliwidi. U kitapni qetti yaqturmidim, kozumge bir qisimla korundi. Dimek nimige konseng daim korup tursang, desliwide set
qolaysiz dep qarighan nersilermu kozungizge singip qalidiken.

Dimisimu hazir yengi yeziqni qollunimiz dewaqqanlar kopirek kuceydighanlar assasen mekteplerde yengi yeziq ugengenler(hatalaxmisam). Hazir bular taza qamitige yetken, muhim orunlarda ixleydighanlar ularning jemiyettiki orni yuquri hem muhim. Eger yeziq ozgertixke toghra kelip, her derijili organlar, wekilliri xundaqla mutihesisler muzakire qilsa, testiqtin tezla otup ketixi mumkin ehtimalliqtin yiraq emes.

Xu isimizde bolixi kerek, bizge nisbeten yeziq ozgertix oynixidighan ix emes. Bir korunuxni qiyas qilip baqayli yeni yeziq ozgertildi deyluq: yene yigirme ottuz yildin keyin kicigidin taki ali mektepni putturgice kona yeziq bilen terbiylenken kixiler assasliq tayanclar boludu u caghda ular bir amallar bilen “Yaq, kona yeziq bizning tarihi yeziqimiz, eslige kelturuximiz kerek!, yengi yeziq digen bizge tengilghan yeziq” dep
ciqixi ehtimalliqtin yiraq emes. U caghda qandaq qilimiz?

Yeziq ozgertilse, maqalida eytip otkendek, putun bir millet bir kundila sawatsiz milletke aylinip qalidu. Bu intayin ecinixliq ehwal. Xuning bilen teng tarihi yadikarliqlar we kona yeziq bilen yezilghan millionlighan kitap matiriyallardin yengi yeziq ugengen kixiler paydilinalmaydu. Bu kitaplar yengi ewlatlargha nisbeten huddi kereksiz qeghezdek bolixi iniq. U kitaplarni yengi yeziqqa almaxturidighan pul barmu? Munkinciliq barmu? Yoq, elwette.

Yahxi oyluxup baqayli, dunyada hec qandaq bir millet komputer mesilisi bilen yeziqini ozgerkini yoq. Bu bir tehnikiliq mesile. Men internette bir neqilni korup qalghan u bolsimu “ayighingiz putungizgha patmisa, ayighingizni yengguxlimey putingni kesemsiz!” Eger komputer mesilisi bilen kona yeziqni taxlisaq biz del putumizni keskendek ix bolidu. Kona yeziq bolsa bir hesapta bizning hujudimiz bilen baghlinip ketken yeziq. Uni yoqatsaq bizning qolimizda hecnime qalmaslighi mumkin.

Undaqta ucunci bir hil yol yoqmu, meningce izdinip beqiximiz kerek.

Mening xehsi pikirim ikki yeziqni teng qollunux. Yeni kona yeziq asas, yengi yeziq koxumce. Bu qoxumce yeziqni derislikke qatmisimu balilar ozligidin ugunup qalidu, Tursun Ependining endixe qilixi hajetsiz. Cunki hazir balilar ucunci siniptin tartip henzuce pinyin ugunidu. Baxlanghucni tugetkice bezi balilar yengi yeziq sawadi ciqixi iniq. Yaki bolmisa bu yeziqni ular Algibra yaki English teli ugunux jeryanida tebii halda ugunup ketidu. Xuning ucun yengi yeziqni qeliplaxturux ixinini tohtatmaslighimiz kerek.

Nime ucun yengi yeziqni koxumce qilimiz?

Uyghur kona yeziq bilen internette bimalal alaqe qilix emelge axamdu axmamdu , qacan emelge axudu bu iniq emes. 1996.yili Uyghur kona yeziqi Unicode qa sunulghan lekin ret qilinghan, hewerlerge qarighan caghda Uyghur yeziqi qobul qiliniptu lekin biz top toghra 5 yil saqliduq. Uni Unicode qobul qilghan bilen, qacan etirap qilidu, Microsoft yaki baxqa xirketler bu yeziq toghurlluq yumxaq detal ixmemdu bu soalgha jawap qilix qeyin. Emdiki mesile, biz saqliximiz kerekmu? Yaq “Waqit saqlap turmaydu”. Bu altundek peyitni
tutuwalmisaq we “tomurni qizzighida soqmisaq” dawamliq arqida qalimiz, cunki bundaq pursetler keliwermeydu.

Qandaqla bolmisun bir qisim kixilirimiz yengi yeziq ugunup qoyuptiken. Eger UYY(1960-1984) yengi yeziqimiz bolmighan bolsa hazir nime qiliximizni bilmey gangirap qalghan bolattuq. Gerce birersi latin yeziqini tonixtursimu(hazirqidek), herplerni birlikke kelturup bolghice bir birimizni cuxunelmey aware bolup yurgen bolattuq. Ucurluxux jeryanida bir birimizning mudaini cuxunelmey yurgen bolattuq we hazirqidek tor betlerning meydangah meydangha kelixi natayin idi. Xu 20 yil bizge qandaqla bolmisun, melum tejirbilerni
eplip keldi. Hazir bolsa, biz xu tejirbe sawaqlirimizdin paydilinip yengi yeziqni ortaqlaxturux ixliri ustide izdinix qiliwatimiz we ucur zamanigha asta bolsaqmu maslixiwatimiz, xu bir qisim yengi yeziq ugengen ziyalirimizning yetekciligi bilen nurghunlighan yaxlar yengi yeziqni ozligidin ugunup oz ara alaqe qilixiwatidu we tordaxlirining bilimliri bilen sewiyelirini osturmekte.

Yengi yeziqni qoxumce qilixning yene bir sewebi, kona yeziqni internette ixlitilgen teghdirdimu, yengi yeziqqa ohxax tes hem nuhsansiz qollunux natayin. Maqalida aptor bir qance ongdin solgha yezilidighan yeziqlardi misalgha alghan. Uning icide Yehudi yeziqini misalgha alghan (3 million emes, Israiluyede 5 million Yehudi bar). Toghra Yehudi Yeziqi bolsa ongdin solgha yezilidu. Eslide komputerda ondin solgha yezilix mesile qong mesile dep qaralmaydu. Muhim nerse yeziqning adilighida, xundaqla baxqa mesililer bilen munasiwetlik
undaq addi halda yeziqlarni bir birige selixturupla yekun ciqirix eqilgha muapiq emes. Uyghurlarning Yehudila we Ereblerge ohxax ihsadi yoq. Ular qilghan ixlarni bizning qilix iradimiz bolsimu lekin ihsadimiz yar bermeydu xundaqla komputer bilen heplixidighan ihsatlik kixilirimiz kamcil. Ihsad bar, programcilirimiz bar disekmu qilidighan ixing nime dise he disila dawamliq yengi nersilerni Uyghurcigha ozgertix bilen nurghunlighan ihsad we adem kucimiz ziyan bolidu. Eger xu pulni we xu ademlerni programlarni terjime
qilixqa ixletmey, xu programlarni yukselduruxke yaki yengi programlarni berpa qilixqa ixlitilse bu bizge nurghun bayliq we tejirbe
ekilidu.

Yehudi yeziqi kona yeziq(Erep yeziqi) dek murekep yeziq emes, her bir heripning bir hilla yezilixi bar, bizningkige ohxax aldi, ottura we keyni deydighan xekilliri yoq xundaqla ulunup yezilmaydu. Bir hesapta u yeziq latin yezighidinmu addi. Aran 22 dek heripliri bar nurghunliri az digende ikki hil oqulidu. Muxundaq addi, putun platformlarda bimalal ixletkili bolidighan. Gerce Yehudi yeziqi bilen yezilghan tor betler nurghun bolsimu, Yehudi yeziqi emiliyette internetning baxqa saheliri, we komputerciliqning baxqa sahaliride ance ixlitip ketmeydiken. Sewebi ularning hes qilixice, u yeziq yenila qolaysiz iken. Men Israliyede turghunumgha ikki yerim yil boldi, ta hazirghice birersining xu yeziq bilen email yazghinini kormidim. Assasen English tili bilen bir biri bilen alaqe qilidu. Bu toghurluq daim ulardin soraymen. Jawap bolsa awarciliqtin ozini qacurux iken. Bezide ular Yehudice yeziq bilen yezilghan email ewertmekci bolsa, yazghan nersisini image(resim) qilip andin salghinini oz kozum bilen korgen. Otken mewsum bir profesorning derisini tallighan idim, hetta komputirigha Yehudice Windowsni qacilaxni yaqturmaydiken, nime ucun dep sorisam programlar ara qalaymiqanciliq kop deydu. Sap Englishce Windowsni qacilaptu.

Erepcidinmu murekkep bolghan bizning kona yeziqimiz tehimu qolaysizliqlarni elip kelixi iniq.

Men Erep dowletliridiki ehwallarni ance uhmaymen, lekin angliximce Universitlarda, pen tehnika sahelerde assasen Englishce ixlitilidiken. Xundaq bolghandin keyin, ularning yeziqi ozlirige ance qolaysizliq hes qilmaslighi mumkin. Til-yeziqciliq sahalerde , gezit zornallarda erep yeziqni ixlitixi iniq.

Israiliyede gerce mutleh kop derisler Yehudice otkili bilen, materyallarning hemmisi Englishce, kutuphanilargha kirsingiz 99% kitap Englishce.

Dimekci bolghinim Erepce bolsun yaki Yehudice bolsun bu yeziqlar pen tehnika sahalerde ance ixlinip ketmeydiken. Komputerning buncilik omumlixixi bu ehwallarning tehimu muxundaq boluxqa qolayliq xarait kelturup berdi.

Gepning qisqisi kona yeziq qolaysiz bolghandin keyin yengi yeziqni kona yeziqning kamciliqlirini tolduridighan yeziq supitide ixletsek qilce ziyini yoq. Bu digenlik kona yeziqni taxliwiteyli digenlik emes. Ikkila yeziq oz yoli bilen mangiweridu. Hezularning sozi boyice "Qu Chang Bu Duan".

Xuning ucun biz mesililerni aydinglaxturiwelip, yengi yeziqni qeliplaxturux ixixi elip barsaq boliweridu.

Xinjaing Universitidiki ustazlarning komputer sahaside yengi yeziq qollunux digen murajitinig sizge bizge hec qandaq ziyini yoq. U bir yahxi ix tenqit qilmaslighimiz kerek. Ularning ejrini hormetliximiz kerek.

Biz qarayli Uyghur Komputer Yeziqi(UKY) digen yeziq komputer yeziqi, uningdin hergizmu Uyghur kona yeziqining ornini desseydu deydigha mena ciqmaydu, u komputer sahasidiki yeziq halas. Cocup ketmeyli.


(Eger bu maqale toghurluq inkasingiz bolsa, USSE gha yezing.)


Aman bolunglar

Abdi Reyim

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]
Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.