TARIHTIN QUTULUX UCUN -- Edibiyat Gulzari

[ Show ]

Support VoyForums

[ Shrink ]

VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

[ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 03:59:06 04/27/01 Fri
Author: Abduqadir Jalalidin
Subject: TARIHTIN QUTULUX UCUN

TARIHTIN QUTULUX UCUN

-- Zordun Sabir akining "Ana Yurt" Trilogiyisini Oqup

Abduqadir Jalalidin

Zordun Sabir akining "Ana yurt" trilogiyisini oqup bolup, neme ucundur uzaq hiyal suruxke mejbur boldum, buni hergizmu kixige yenggillik we azadilik ekelidighan hiyal degili bolmaytti, belki u, tarihning qattiq tolghaqliri, acciq sawaqliri, uc - ceki yoq nadametliri bilen qoxulup ketken wijdan muhakimisi idi. Xu caghda mu'ellipning ozi bilen rasa mungdaxqum keldi. Epsus, u mezgilde tarih tepixmaqlirigha axiq bopqalghan Zordun Sabir aka yeziq xiresining aldidiki uzun musapiliq istiqametliride hel qilalmighan tepixmaqlargha heqiqiy jawab tepix ucun tarihni qan bilen yaratquci xahidlarning qexigha ketkenidi. Derweqe, tarih bezide erwahqa ohxaydu, uning kixilerni ozige tartip turalixidiki seweb xuki, bu erwah tiriklerning arzu ucun bolghan kurexliri we intilixliridin ozuq alidu. Tirikler ozlirining hayatliq kurixige bolghan seziklikini bilixkenliride, xundaqla arzu cemberlirini erkin kengeytixke mumkinlik tapalmighanlirida ejdadlirini yadigha alidu, otmux ularning pa'aliyet makanigha aylinidu, kixiler tebi'iy halda burun otken ezimetlirini ozlirining bugunige baxlap kelidu we ular bilen bir roh, bir ten bolidu; alliburun otup ketken dewrler hem xu dewrlerning qehrimanliri hazirqi tiriklerning qeni bilen heriketke kelidu, bugunkilerning qeni otmuxtikilerning tomur - tomurlirida orkex yasaydu. Eger bugunkilerning qeni hararetlik, jenggiwar qan bolsa ejdadlarning erwahi xunce julaliq kuc supitide kelecekning sermayisige aylinidu. Eger bugunkilerning qeni sowughan, sus, xalghut qan bolsa, ejdadlarning erwahi qorun'ghan halda bugunkilerni taxlap qacidu. Cunki, tarih cuxen'genler ucun eytqanda, bir rohturki, uningmu tiriklerni jazalax yaki mukapatlax qudriti bolidu. Otmux xahidliri haman ozining qabil hem qudretlik ewladlirining qedimige medetkar bolidu. Ular bu arqiliq kelgusi tarihning energiye menbesige aylinidu. Jengcilerge has jasariti bolmighan lamzelle rolci bahadir - ezimetlerning qorquncluq jenggahlardiki rolini alghanda, ehwal qandaq bolidu? Meningce, heliqi bahadir - ezimetlerning ozimu lamzellilik derijisige cuxup qalidu. Xunga, ilgirilex menisidin eytqanda, tarihiy simalar haman tehimu juxqun warislarning merdane qedimidin oz ekisini tapidu.

Qan bilen yezilghan tarih bolmisa, siyah bilen yezilghan tarih put tiret turalmaydu. Eger tarihning siyah bilen yezilghan qismigha halal etqad bilen yurek qeni qoxulsa, bu ahiri hayatiy kucke tolghan tarihiy roh bolup xekillinidu.

Zordun Sabir aka "Ana yurt" ni olimigha tapxurup, uzap ketkende, uning ozimu mezkur tarihiy romannning xohriti bilen baghlan'ghan halda yarqin bir tarihiy xehiske aylinip ketti. Emdi biz bu akimizni uning qaldurup ketken eserliridin, xundaqla zamandaxliri hatirisidin izdexke mejbur bolimiz, u ozining yuksek bir arzuning igisige mas haldiki xija'etlik yazghuci ikenlikini emdi ispatlidi. Xu tapta, men uning tiriklikte qaldurghan bezi tesiratlirini esimge elip turuptimen. Mening biliximce, Zordun Sabir akidek kop kitab koridighan, ozidin hemixe qana'et tapmaydighan yazghuci arimizda ance kop emes. Bizde birer parce eserni xohriti bilen ijtima'iy derije we me'ixet izdeydighan edibler yoq emes. Zordun Sabir aka ozining qancilik ix qilghanliqini normal rewixte cuxinetti - ozini pewqul'adde talantning royhetige tizip ketmeytti. U ozini men bir yazghuci, ozumde bar qabiliyetni imkanqeder toluq ixqa salsamla boldi, dep qaraytti. Bolupmu u, yazghuci qandaq bolmisun, koprek mehsulat yaritixi kerek, dep texebbus qilatti. Akimizning: "Uyghurlardimu " tinc don " Boluxi kerek" degen sozi hazirmu eniq esimde turuptu.

"Tinc don" deryasi boyidiki kazaklarning boran - capqunluq urux yilliridiki ecinixliq bedellirini ajayip cin teswirlep, aptorning putkul kazaklarning herikiti, arzusi we hesriti bilen sughurulghan yurikini millet derijisige koturgenidi. Sap milliy turmux, nazuk teswir, aptorning qoyuq xehsiyiti gupuldep purap turidighan jumlilerdin hasil bolghan putkul eser dawalghup turghan bir dengizdurki, uningda kazaklarning mewjutluqigha aylan'ghan, ozidin ghayet zor derijide halqip ketken miha'il xolohof uzup yuridu. "Tinc don" ning otturigha ciqixi siyasiy suyqest we terrorluq bilen qaplan'ghan stalinizm dewridiki bir inqilab bolghanidi. Egerde xolohofta qorqmas yurek bolmighinida idi, u ozidiki katta istedatqa tayinix bilenla bugunki heywetlik xolohofqa aylinalmighan bolatti. "Eger yazghuci xija'etlik bolmisa ix tamam" deydu sabiq Sowet ittipaqi yazghucisi yuriy kazakof: "U qancilik talantliq bolsimu, beribir paydisi yoq, iqtidari uni saqlap qalalmaydu".

Tema etibaridin eytqanda, "Ana yurt" trilogiyisi bizning "Tinc don". Belki ozimizning kurexliri sap oz tilimizda eks etkenliki seweblik, "Ana yurt" romani biz ucun "Tinc don" dinmu qimmetlik. Ehtimal, beziler "Ana yurt" romanining bedi'iy pellisini "Tinc don" gha yetmeydu, dep qaraydighandu. Meningce, bundaq qarax yuzeki selixturmidin kelgen. Bir milletning dunya edebiyatidiki ornini noqul halda bedi'iy netijilerning ozi arqiliq izahlax mes'uliyetsizlik bolidu. Bir millet ozining milliy harakteri we estetik qatlimini edebiyat - sen'et arqiliq korsitelisimu, lekin bu, hergizmu milliy qediriyetni edebiyat - sen'ette eks etidighan, emma edebiyat - sen'ettin halqighan ijtima'iy, siyasiy, iqtisadiy sahelerde ixqa axidighan jeryan. Qeni kim cingghiz aytmatofning dunya edebiyatidiki ornini siyasiy we herbiy kuci ustunlukide ayrip qariyalaydu? Aytmatof qirghiz helqining perzenti supitide oz ana tili bilen helqige yuzlendi, Rus tili bilen dunyagha yuzlendi. U, oz helqining serguzextisi we isteklirini jakarlaydighan hemrahsini Rus tilining rakitasi arqiliq alem boxluqigha ciqardi. Til almaxturux wasitisi bolux bilenla ceklenmeydu. U yene oz nowitide bir milletning oylax, pikir qilix, tebi'et bilen alaqe qilix we sintezlax xekli, xundaqla xu millet ixlepciqirix xeklining kiristali. Demek, til bir milletning ang formisi. Aytmatof Rus tilida eser yazidighan qirghiz edib supitide Rus medeniyitining keypiyatinimu ozide tipik namayan qildi. Edebiyat bir milletning ijtima'iy ornini teswirlep bereleydu, lekin bekitip berelmeydu. Melumki, melum bir edebiy eserning dunyawi orni xu eserni yaratqan helqning dunyawi ornidin derek bermeydu, belki bir milletning dunyawi orni xu millet edebiyatining dunyawi ornini bekitidu.

Biz "Ana yurt" ni olceydighan olcemni "Tinc don" din izdimeymiz, belki ana yurtning ozidin izdeymiz. "Yurt", "Weten" cuxenciliri noqul territoriyilik uqum emes, weten demek mu'eyyen makan - zamanni birlik qilghan helq rohidur. Oz rohidin mustesna halda bir qewm helq supitide mewjut bolalmaydu, demek helq degen uzaq tarihiy izcilliqqa ige rohning ijtima'iy gewdisi. Xundaq iken, helqtin we helq rohidin mustesna haldiki territoriye ene xu helqqe tewe mukemmel weten bolalmaydu. "Ana yurt" ning mezmun we bedi'iy olcemliri del muxu eserde teswirlen'gen helqning teqdiri, hulqi, dunya qarixi hemde ajizliqidin ixlepciqilidu. Ide'ologiye sahesige yatidighan bundaq putun mehnet bizde tehi royapqa ciqmidi. Lekin, biz qedimimizni oz ciqix yolimizgha qarap artquzuwerimiz, bizni toluq qana'etlenduridighan netijiler axu tenimsizliqning pixqan bir nuqtisida ciray acidu. Biz qacanda ozimizni hem ozgilerni olceydighan musteqil qimmet olcimimizni zaman'gha layiq halda qurup ciqalaydikenmiz, xu caghdin baxlap ozimizni oz icige alghan insaniyetning barliq rohiy we maddiy bayliqi halal hem bimalal rewixte bizgimu mensup bolidu. Undaq bolmaydiken, Zordun Sabir akining tragediyilik tarih eslimisidiki ganggiraxlar tekrar yuz beridu.

"Ana yurt" ni oqup bolghandin keyin, kixi tebi'iy halda Abdurehim Otkur akining "Iz", "Oyghan'ghan zemin" romanlirini eslep qalidu. Tarihning melum bir dewridiki weqe yene bir dewrde yuz bergen weqe bilen baghlinip ketidu, xundaqla bir yerde yuz bergen weqe baxqa bir yerde yuz bergen weqening sewebi bolup ciqidu. Mana muxundaq sewebler "Yurt" degen uqumgha merkezlexken heywetlik bir putun tarihning pa'aliyetcan obrazini wujudqa ciqiridu. Biz Abdurehim Otkur akining romanliridin Tomur Helipe, Hojiniyaz Haji qatarliq inqilab rehberlirining ohxax mahiyettiki paji'esini korimiz. Otkur aka "Oyghan'ghan zemin" romanini tamamlighanda, inqilabning keyinki qisimlirini kelgusidiki ewladlarning yezixigha tapxuridighanliqini eytidu. Wehalenki, ance uzun otmeyla, ene xu inqilablarning bedi'y eyniki bolghan "Ana yurt" ni oqup, tarih heqqidiki murekkep oylargha giriptar bolup turuptimiz. Tema izcilliqi nuqtisidin eytqanda, "Ana yurt" bir tarihiy roman supitide "Oyghan'ghan zemin" ning dawamidur. Zordun Sabir akining "Ana yurt" trilogiyisining bayan istili Rus prozilirining tesirige heli roxen yoluqqan bolup, tebi'et we urux heqqidiki teswirler salmaq, wezmin tus alghan. Milliy armiye qisimlirining xiho, jing qatarliq jaylarni gomindang qisimlirining qolidin tartiwelix jeryanidiki uruxi koz aldimizda heywet, surluk qiyapette namayan bolidu. Urux tengsizlikning buruqturma hawasida xelwerigen jarahet. Bezide bu jarahettin tartuq, we bezide jan'gha berip taqilidighan zerdap qalidu. Urux tengsizlikning rehimsiz tapinidin qutulux ucun tewekkul qilghan kixilerge qancilik eghir aqiwetlerni ekelmisun, ulr ucun bu kop hallarda ahirqi tallax bopqalidu. Bezibir, sahta tincliq astigha komulgen haqarettin urux otliri unup ciqidu. Horlan'ghanlarning acciq qismetlirige yoxurun'ghan heqiqetni izdextin lezzet tapidighan xija'etlik yazghuci ucun eytqanda, uruxmu bir sen'etke aylinidu, cunki uruxmu oz nowitide kop nersilerni yengiwaxtin yaritixqa qadir. Lef. Tolistoy, miha'il xolohof, hemingwaylarning eserliri ene xundaq heywetlik urux menzirisini teswirlex bilen diqqetke sazawer. Uyghur helq eghiz edebiyatida jengnamiler heli kop salmaqni igileydu. Bu, axu hil temidiki yazma edebiyatimiz ucun qimmetlik tejribilerni hazirlighan. "Ana yurt" tiki urux temisi bizde untulup ketey degen jengname edebiyatining zamaniwi wariyanti bolup hesablinidu. Urux bezide cong bir tarihiy kocuxning belgisi bopqalidu. Omumen, u, kixiler oylap baqmighan haldiki ijabiy yaki selbiy weziyetni peyda qilidu. Zordun Sabir akining qelimi astidiki urux menzirisi aptor qelbidiki baturluq, tewekkulcilik, pidakarliq kebiy heywet harakteridin kelidighan guzellikke bolghan seghinixini izharlap beridu. Romandiki ghini batur hecqandaq ijtima'iy nizam we ikenjidin teptartmaydighan, qaram kixi bolux bilen birge muhebbet - nepriti enq, sadda - tuz. Uning baturluqi bir qarisa tomtaqliqqa ige, neri - beri ixlarni ance oylap olturmaydu; yene bir qarisa, nahayiti incike, u ozining baturluq tebi'iti koturelmeydighan tengsizliklerni we qaza'i - qedirlerni korse, kozige asanla yax alidu, u yene helqining ghururigha berip taqilidighan cong ixlarda sezgurlukini yoqatmaydu. Gheni batur wijdan yolidiki jengci, xundaqla hotunperest. Bu, jismaniy kuc temip turidighan baturlarda kop korulidighan hulq di'alektikisi. Aptor Gheni baturni hemme peziletni oz icige alghan, adimiyliktin yiraq bolghan sun'iy ewrixkige aylandurup qoymighan. Meningce, Gheni baturning qiziqqan, qeyser, ixiqbaz harakteri uning wujudidiki hayatiy kucini semimiy, cin rewixte yarqinlaxturghan. Xuni izahlap qoyux kerekki, Gheni baturdiki hotunperestlik hergizmu hazirqi dewrdiki etqadsizlarce suyuqluq emes, uning bu hil turmuxi eyni dewr kixlirige mas halda hayaliq we intizamliq idi. Zordun Sabir aka tebi'etning erkisi we xu caghdiki jama'et ehlaqining nadir esiri bolghan Gheni batur ucun ajratqan sehipiliride bir yazghucigha has zoqmenlikini roxen gewdilenduridu. U goya Gheni baturning qorqmas harakteri we hotunpezlikige yughurulup ketkendek tesirat beridu. Yazghucining soyidighini insan, hergizmu insanning derijisi we tebiqisi emes. Yazghuci ozi mestane bolghan guzellikni, ixenc we etqadni, aliy nixanni hetta hudagha bolghan iltijasini insandin bayqaydu; xuning ucun yazghucigha nisbeten eytqanda, uning eserliridiki obrazlarning hemmisi soyumluk, Zordun Sabir aka xeng xiseydek jallatlardin eqide jehettin nepretlinidu, lekin uning oz qewmining yiraq menpe'etige sadiq tereplirini yoxurmay korsitidu. Tarihiy xehslerning sawaqlirigha jiddiy qaraydighan oqurmenler ucun buning ozimu bir ibret. Romandiki sulaymanof tipik selbiy tus alghan, lekin aptorning pozitsiyiside uni insan supitide aqlap cuxinixmu mewjut. Demek, yazghuci meyli soyumluk bolsun yaki yirginiclik bolsun, ozining herbir personazjini insan supitide cuxenmigende, edebiyatning cinliqi ze'iplixixke baxlaydu.

Zordun Sabir aka ozining hayat heqqidiki qimmet qarixini qandaqtu bir qance tipik personazjgha merkezlexturup qoymighan, belki u romandiki cong - kicik barliq elemintlargha tekxi singdureligen. Xunga, biz romandiki kicik amillarni nezerdin saqit qilghan halda aptorning idiyisi heqqide lilla cuxencige kelelmeymiz. Bundaq ehwal Tolistoy, dostoyewiskiy romanlirida taza wayigha yetken bolup, Rus prozisidiki obraz yaritix metodlirining zodun Sabir akining qelimige bolghan tesirini yuqiriqi tereplerde heli eniq koreleymiz.

Abdurehim Otkur akining romanlirida uslub jehettin xerqce, jumlidin ottura asiyace puraq heli kucluk. Bu romanlarni oqughinimizda w. G. Yanning "Cinggizhan" qatarliq eserlirining temini eslep qalimiz. Memtimin hoxur akining "Qum basqan xeher" romani tarihiy heqiqetlerning epsanilaxturup korsitixte, Uyghur cocekliridiki uslub bilen otturigha ciqti. Yazghuci qandaq ipadilexte ozige has yol tutidu. Emma yuqiriqi eserlerge nurmuhemmet tohti akining "Alte kunluk padixah" (Bu tarihiy hekaye zjurnilimizning 2000 - yil 1 - sanigha besilghan. - Muherrirdin) namliq hekayisini birlexturup qarisaq, ular belguluk ijadiyliq we hasliqqa ige bedi'iy yol bilen mundaq bir sadani anglitidu: ozining ghayisini eniq hel qilalmighan we bu ghayini keng ammiwi asasqa ige qilix bilen birge programmilaxturalmighan inqilabning hemmisi meghlub bolidu. Toxqanni harwigha qatsa, harwini orman'gha tartidu, caxqanni harwigha qatsa, kariwatning astigha tartidu. Eger toxqan bilen caxqanni birla waqitta harwigha qatsa, ehwal qandaq bolidu? Buninggha bizde hazirghice yezilghan tarihiy romanlar jawab beridu. Oqurmenning semige selip otux zorurki, turmux hadisiliridiki heqiqetler, jumlidin edebiyattiki bixaretler segek pikir igilirige ayan bolidu.

Qedimki Yunan peylasopi eplaton insan rohini arzu, idrak we ghururdin ibaret uc terkibiy qisimgha bolidu. Arzu bir ademni ozide yoq nersilerni izditidu, idrak bolsa, bu izdinixtin xara'itqa munasip haldiki wasite hem usullarni kexip qilidu. Insanda nan bolmisa, nan arzugha aylinidu, ekinlik bolmisa, erkinlik arzugha aylinidu. Xuning ucun beziler nan kurixige, beziler hoquq kurixige ozini atighan bolidu. Bir inqilabiy qoxun ene xundaq herhil tiptiki arzu igiliridin texkil tapidu. Insan eqil igisi bolghanliqi ucun, u ozining baxqilarning neziride insan'gha has supetke ige boluxni oylaydu. Ozini baxqilar bilen ohxax, dep qarax iptida'iy adalet tuyghusini xekillenduridu. Insan ozini�>gixlik qedir - qimmitini hes qilalmisa, uning acciqi kelidu, nomus hes qilidu; eger insan ozining qimmitini korelise, baxqilarning hormitige erixelise, ozidin memnun bolidu, iptiharlinidu. Mana bu insandiki ghorurdur. Tarihni insandiki yuqiriqi uc amil yazidu. Lekin, tarihni yetekleydighan qisim aliy mepkurige aylan'ghan ghorurdur.

Bizning tarihiy romanlirimizda eks etken inqilablar jahan'gir kuclerning yaki pikiriy teyizliqning qaymuqturuxigha ucrap kelgen. Helq inqilabining meqsitidin tartip wasitisigha qeder naqabilliqni ipadilep kelgen. Xunga, meqset we wasitiler kop hallarda baxqa yerlerdin import qilin'ghan. "Baxqilardin ekelgen nuqti'iynezer heterlik bolidu" dep yazidu En'gliye tarihcisi akton: "Sen baxqilardin nuqti'iynezer emes, ucur qobul qilixing kerek. Nuqti'iynezer huddi tejribige ohxaxla ozungning boluxi kerek". Bu sozni hazirqi zaman junggo inqilabidiki nurghun pakitlar emeliy halda ispatlaydu. Mawzedung marksizm - leninizm nezeriyisini junggo inqilabining konkret emeliyiti bilen birlexturuxtek ijadiy rohni ixqa saldi. Deng xyawpik gherbning idiyisini emes, belki pen - tehnikisini kirguzdi.

Uyghur tarihiy romanlirini bedi'iy jehettin pixip yetilix basqucigha yetti, dep qaraxqa tehi baldur, buninggha melum bir jeryan kerek, buningda yazghucilarning oz - ozini terbiyilixi muhim xertlerning biri. Hazirqi keypiyattin qarighanda, kixiler tarihiy pakitlarning perdazsiz haldiki obyektip tereplirige ehtiyajliqtek turidu. Kixiler Abdurehim Otkur, Abduweli eli akilarning tarihiy temidiki eserlirini, jumlidin Zordun Sabir akining katta ijtihatining semerisi bolghan "Ana yurt" romanini estetik ehtiyaj ucun emes, belki ozini hem ozgini tarihiy heqiqet nuqtisidin cuxinix ehtiyaji ucun zorur bildi.

Sabiq Sowet ittipaqi dewride cet elde surguned yurgen yazghuci aleksandir solzjenitsin: "Insan ucun sen'et" degen nutqida, dostoyewiskiyning: "Dunya guzellik bilen qutquzulidu" degen sozini neqil kelturup, qan - yax bilen tolghan uzun tarihta guzellik kimlerni qutquzdi, dep so'al qoyidu. Guzellik kixilerning rohini yukseklikke koturidu, - deydu solzjenitsin, - lekin guzellik ademlerni qandaqmu qutquzsun. Dostoyewiskiy bilen solzjenitsin insaniyetning yighisini bir - birige tamamen ohximaydighan ikki hil yol bilen yighlighan buyuk yazghucilar. Lekin jiddiy tarihiy peytte, guzellikning qutquzuxigha qarap turux herqance taqetlik insannimu qiynap qoysa kerek.

Bugunki zaman Uyghur edebiyatining tereqqiyatida mundaq ikki yuzlinix boluwatidu: biri, xe'iriyet insan pishikisidiki pewqul'adde nazuk, murekkep hadisilerni barghanseri ickirilep korsitiliwatidu. Xe'iriyet buninggha xu qeder berilip kettiki, xa'irlar ozlirining taxqi dunyasidiki ijtima'iy mesililerge colisi tegmidi. Yax xa'irlar ijtima'iy ziddiyetlerni insan rohidiki tughma ziddiyetler arqiliq cuxenmekci boldi. Ijtima'iy mesililerni tema qiliwatimen, dewatqan yene bir turkum xa'irlar hadisilerning rohiy terepliri bilen ance hesablaxmighan halda turmuxqa qarita tenqidlirini ammibaplaxturuxqa urundi. Xundaq qilghanseri ularning tenqidliri abstrakit bir insanning bir hil muaqmdiki alla - towisigha aylinip qaldi. Xa'ir herqance omumyetcil bolimen desimu, xa'irliq xehsiyitidin ajriyalmaydu. Buni xe'irning ozidiki hususiyet belgiligen. Yuzlinixning yene biri, proza milliy pishikigha tesir korsetken makro mesililerni yeni insanning icki dunyasigha taqalghan taxqi turmux hadisilirini koprek tema qildi. Bundaq eserlerning icide tarihiy temidiki eserler oqurmenlerni koprek ozige tartti.

Xe'iriyet subyektipliqi nisbeten kucluk tur bolux supiti bilen estetik izdinixte boldi. Proza obyektip jem'iyet mesililirini yazghuci subyekti bilen birlexturgen asasta tarihiy, ijtima'iy izdinixte boldi. Xe'iriyet bir millet edebiyatidiki estitik izdinixlerning aldida mengip keldi. Zoruriyet musapisini besip otuxke muweppeq bolalighan helqlerning prozisi asta - asta xe'iriy yukseklikke qarap oz - ozini takamullaxturup keldi.

Zordun Sabir akining "Ana yurt" trilogiyisi bizde yeziliwatqan tarihiy romanlar icide bedi'iy tusi nisbeten yuqiri eser bopqaldi. Aptor bedi'iy telep bilen tarihiy ucur sighimcanliqi otturisidiki munasiwetni qandaq birterep qilixta zor kuc serp qilghan. Eserdin qarighanda, aptor tarihiy ucurlarni toplax ucun ajayip kop emgek qilghan we uni oqurmenlerge yetkuzuxke jiddiy ehmiyet bergen. Bu terep bizdiki oginix we tetqiq qilixqa etibar bermeydighan edibler ucun bir ulge.
Romanda personazjlar xunce kop, asasliq personazjlar harakter jehettin oz musteqilliqi bilen kozimizge taxlinidu. Uning ustige bularning mutleq kop sandikiliri tarihiy xehisler bolup, tarihiy xehislerge obyektip baha berix xerti bilen bedi'iy supette namayan qilix yazghucidin hem Otkurluk, hem zilliqni telep qilidu. Diyarimiz uzaq muddetlik azadliq kurexliri, san - sanaqsiz qurbanlar, talay tarihiy ibretler bilen tolghanki, bu zemindin putken keseklerdin, bu zeminning taghliridin elin'ghan yarmataxlardin armanda ketken milyon - milyon xehitlerning armanliq kozliri qarap turidu.

Hayat heqiqetliri edebiy heqiqetlerni tughidu. Tarihiy temilarda eser yezix intilixliri bir jehettin tarihning caqiriqi, yene bir jehettin biz yaxawatqan re'alliqning tepekkur ehtiyaji. Heqiqiy yazghuci baxqilarning herhil gherezdiki tenqidliri we mahtaxlirigha qarap turmaydu, u ozi yorutup berixke tegixlik heqiqetni tapqan kundin baxlap, axu heqiqet ustide minnetsiz qelem tewritixning bir hil nijatliq yoli ikenlikini oz - ozige ixenc bilen jakarlaydu. Yeziq xiresining aldida tun boyi cekken iz tiraplar, tokken yaxlar, eghir pikiriy mehnetler heckim sezmeydighan ajayip behtiyarliq tuyghusini baxlap kelidu. Yazghucining mukapati ene xu yerde. Zordun Sabir akining bu qetimqi esiri uning bedi'iy izdinixliridin kore, tarihiy heqiqet ustidiki izdinixlirini koprek axkarlap beridu. U, ozi bildighan bir muqeddes sozge omrining ahirqi mezgilidiki hemme nersisini beghixlighanidi. U, ozining abidisini biwasite ozi tiklep bolup, biz bilen hoxlaxti. U, muxu romanni yezix jeryanidiki san - sanaqsiz riyazetlirini birge elip ketti. Ilmiy ixlargha yar - yolek bolux emes, hetta hesdaxliqmu az ucraydighan xara'itta, uning toligen bedellirining biz perez qilalmaydighan derijide kop boluxi muqerrer.

Zordun Sabir aka qolimizdiki esir sowghisi bilen tiriklerge xuni uqturidu: bizde Uyghur proziciliqi heqqide nezeriyiwi izdinix baxlinixi kerek. Aliy mektep we akademiylerning edebiyathaniliri tetqiqatni unwan we ilmiy derijilerning wasitisigha aylanduruwalmastin, mesililer ustide mes'uliyet bilen tehirsiz izdinidighan boluxi lazim.

Nowette, tarihiy heqiqet toghrisidiki bedi'iy inkaslar pelsepiwi inkaslargha aylinix, xu asasta mupessel tarih idiyisining xekillinixi intayin zorur. Cunki tarihiy bilimler tarih idiyisige aylanmighanda, tarihning eziqturuxi asanla yuz beridu, otmuxtiki tarihiy paji'eler yene tekrarlinidu.

2001 - Yil 20 - fewral, Urumci

("Xinjang medeniyiti" zjurnili 2001 - yilliq 2 - sanidin elinghan).

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]