JERMENSKA PREZIMENA -- SRPSKA ENIGMATIKA

[ Show ]

Support VoyForums

[ Shrink ]

VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

[ Login ] [ Contact Forum Admin ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 12:29:45 04/28/06 Fri
Author: Mile Jankovi}
Subject: JERMENSKA PREZIMENA

Zanimljiv tekst za urednik enigmatskih listova
prona}en na internetu

Bogdan Terzi�
O PRENO�ENJU JERMENSKIH PREZIMENA U SRPSKOM

Svedoci smo upotrebe neujedna�enih oblika jermenskih prezimena, koja se skoro sva, prema svedo�enju uglednog lingviste Borisa Unbegauna (u knjizi �Russkie familii�, Moskva 1989), zavr�avaju na -an ili -jan: Ha�aturjan, Petrosjan, �aumjan, Simonjan, Vaganjan, Ko�arjan, Sarkisjan, Stepanjan, Tigranjan i sl. Kada se raspravlja o jermenskim prezimenima u na�oj jezi�koj sredini, moraju se imati u vidu, s jedne strane, prezimena Jermena koji su se davno doselili u na�e krajeve, a s druge strane prezimena Jermena koji �ive u svojoj autenti�noj postojbini, u Zakavkazju.
Jermeni su prisutni na na�im prostorima jo� od ranog srednjeg veka. Njihova populacija je kod nas do�ivela znatan uspon izme�u dva svetska rata. Prema nekim podacima danas u Jugoslaviji �ivi oko hiljadu jermenskih porodica. Prezimena tih �na�ih� Jermena ulazila su u srpski jezik direktno, spontano, onako kako su ih preci dana�njih Jermena izgovarali i kako su ih predstavnici jezika primaoca, tj. srpskog jezika, �uli, percipirali. Ni jedna ni druga strana u tom procesu davanja i primanja nisu sa stanovi�ta jezi�ke autenti�nosti bile besprekorne i dosledne. Valja imati u vidu da jermenski knji�evni jezik ima dve varijante � isto�nu i zapadnu, koje se najvi�e razlikuju u suglasni�kom sistemu. Neka prezimena su u na� jezik ulazila prema isto�noj, a neka prema zapadnoj varijanti. Proces o kome je re� odvijao se uglavnom u prvoj polovini dvadesetog veka.
U drugoj polovini dvadesetog veka jermenska prezimena ulaze u srpski jezik drugim putem i na drugi na�in. To je sada posredni put, a posrednik je ruski jezik, imaju�i u vidu �injenicu da su podaci o narodima Sovjetskog Saveza, naro�ito neslovenskim, dolazili uglavnom preko ruskog jezika, pa se to odnosi i na aktuelna jermenska prezimena. U najnovije vreme jermenska prezimena do nas sti�u i preko zapadnih jezika, u nekoj od latini�kih transkripcija, naj�e��e u engleskoj. Sve je to relevantno kad se raspravlja o valjanosti preno�enja jermenskih prezimena u na� jezik.
Da bi se problem adekvatnosti ili neadekvatnosti preno�enja jermenskih prezimena u srpski jezik �to bolje osvetlio, bilo je potrebno prikupiti gra�u vezanu za prezimena jermenske dijaspore kod nas, u �emu nam je veliku pomo� pru�io poznati reditelj Boda Markovi�, ina�e predsednik Srpsko-jermenskog dru�tva. Gra�a vezana za preno�enje jermenskih prezimena sovjetskog i postsovjetskog perioda prikupljana je i iz na�ih sredstava informisanja, a isto tako i iz sovjetskih enciklopedija.
Bilo je potrebno na�i i kompetentnog sagovornika kome je jermenski jezik maternji. I u tome se uspelo. To je g. Bapken Simonjan, jermenski knji�evnik i novinar, koji u du�im intervalima boravi u na�oj sredini. On je dragoceni posrednik izme�u srpske i jermenske knji�evnosti. Veoma uspe�no se oprobao i kao prevodilac sa srpskog na jermenski, ali i kao prevodilac sa jermenskog na srpski. Teorijsku osnovu za analizu pru�ila je ve� pomenuta sjajna knjiga prof. Unbegauna, jer jermenska prezimena u ruskoj onomastici zauzimaju zna�ajno mesto. Rusifikacija jermenskih i jermenizacija ruskih prezimena bili su vrlo �ivi procesi u sovjetsko vreme. �esto se jermenski sufiks -jan zamenjivao ruskim sufiksom -ov, i obrnuto: tako imamo prezimena i Aleksandrov i Aleksandrjan, Budagov i Budagjan, Alihanov i Alihanjan i sl. Jedan poznati jermenski revolucionar i knji�evnik imao je dvostruko prezime koje se u enciklopedijama sre�e jedanput u obliku Mjasnikjan (Mjasnikov), a drugi put u obliku Mjasnikov (Mjasnikjan). U oba slu�aja tvorbena osnova je, naravno, slovenska. Jermenski sufiks -jan prenosi se u ruski jezik naj�e��e grafemskim kompleksom -jan, ne�to re�e grafemskim kompleksom -'jan. Ovaj drugi kompleks sa �isto fonetskog stanovi�ta bio bi opravdaniji. Ali i tu ima kolebanja, pa �ak i dubletizama tipa Magakjan i Magak'jan, Sarjan i Sar'jan, bilo kod iste osobe, bilo kod raznih osoba.
Kao �to smo iz pomenutih primera videli, tvorbena osnova se naj�e��e zavr�ava na suglasnik, iza koga sledi sufiks -jan. Ali ima i tvorbenih osnova koje se zavr�avaju na samoglasnik, npr. Agajan, Sagijan, Kotojan, Karajan, Mirzojan, Papajan i Babajan, Atajan, Sandojan i sl. Niz jermenskih prezimena pro�iruje se segmentom -c na kraju re�i, koji u stvari predstavlja nastavak genitiva mno�ine. Takva su prezimena Grigorjanc, Nazarjanc, Totomjanc, Knunjanc, Halatjanc, pa i Ataljanc, prezime na�e poznate balerine. G. Simonjan isti�e da su ta prezimena nosili pripadnici privilegovanih slojeva, mada prof. Unbegaun o tome ni�ta ne ka�e. I da konstatujemo jo� jednu zanimljivost, koja se sastoji u nagomilavanju suglasnika u pove�e suglasni�ke grupe, npr. Mkrt�jan, Tntesjan, Hndzorjan, Lputjan, Gzgzjan i sl. Sonanti r, l, m, n u jermenskom mogu biti nosioci sloga, tako da se na primer prezime MKRT�JAN sastoji od slogova M-KRT-�JAN, a TNTESJAN od slogova TN-TE-SJAN.
Ova malo �ira eksplikacija o jermenskim prezimenima pomo�i �e nam da bolje sagledamo gre�ke koje nastaju u procesu njihove adaptacije i preno�enja u srpski jezik. �to se ti�e neposrednog preuzimanja prezimena od jermenskih doseljenika u prvoj polovini XX veka, sre�u se adekvatni likovi koji odgovaraju stanju u izvornom jeziku, tj. likovi sa sufiksom -jan i -janc, kao �to su, prema spiskovima g. Bode Markovi�a, a i prema nekim drugim izvorima, prezimena: Avedisjan, Bagdasarjan, Berberjan, Guzjan, Malakjan, Nalbadjan, Seferjan, �alikjan, Tomasjan, Hakobjan, Oskanjan, Der-Bogosjan, Der Hazarjan i sl. Evo uz ove primere i nekoliko obja�njenja. Prvo, akcenat u jermenskom u prezimenima ovoga tipa pada na sufiks -jan. Po�to u na�em jeziku akcenat na poslednjem slogu nije mogu�, ta prezimena kod nas treba izgovarati sa akcentom na prethodnim slogovima. Drugo, u prezimenima tipa Oskanjan u pitanju je sada�nji sufiks -an posle mekog suglasnika nj, ali je istorijski i tu bio sufiks -jan, �ija je inicijalna jota umek�ala krajnji suglasnik tvorbene osnove, n. Prezimena sa re�com Der- ispred osnovnog prezimena po pravilu se pi�u sa crticom posle Der-, �to u pomenutim spiskovima �esto nije po�tovano. Polazni oblik te re�ce ima inicijalno t, dakle Ter- (Ter-Bogosjan, Ter-Hazarjan). Oblik sa d je zapadnojermenski ekvivalent isto�nojermenskog t, jer u zapadnoj varijanti jermenskog knji�evnog jezika bezvu�ni suglasnici isto�ne varijante prelaze u zvu�ne, upor. Karapetjan/Garabedjan. Re�ca Ter- koja prethodi osnovnom prezimenu ukazuje na poreklo nosioca toga prezimena iz sve�teni�ke porodice, upor. Ter-Stepanov i Ter-Stepanjan.
U srpskom oformljenju jermenskih prezimena ima i niz nepravilnosti, koje nisu u skladu sa izvornim jezikom. Doista, valja imati u vidu da ova prezimena nikad nisu bila predmet normativisti�kih razmatranja, te je mnogo �ta prepu�tano slu�aju. Nas sada interesuje fonetski lik sufiksa. Pored navedenih pravilnih oblika transponovanja finalnog sufiksa -jan, sre�u se i neadekvatne transformacije u obliku -ijan, sa i ispred jote, za koji nema opravdanja, jer u izvornom jeziku ispred jote nema vokala i, �to pokazuju i ruske transkripcije sa -�n ili -��n posle krajnjeg suglasnika tvorbene osnove. Evo takvih primera kod �na�ih� Jermena: Vartabedijan, Baronijan, Hakinijan, �irinijan, Kurdijan, Belanijan, Movsesijan, Setrikijan i sl.
Mogu�a je pretpostavka da se ovo i ispred jote javljalo kod nas onda kada se tvorbena osnova zavr�avala na dva ili tri suglasnika, pa se u cilju olak�anja artikulacije i pojavljivalo ispred jote, kao �to je to slu�aj u prezimenima Kurdijan, Bak�ijan, Alaverdijan, Bostand�ijan i sl., a zatim se taj obi�aj preneo i na slu�ajeve kad se tvorbena osnova zavr�avala na jedan suglasnik. Najmanje je i ispred jote opravdano kada se tvorbena osnova zavr�ava na sonante n i l, jer se tada u jermenskom izgovoru javlja alternacija sa nj i lj, �to je rezultat istorijskog jotovanja ovih suglasnika. Prema g. Simonjanu (i u njegovom prezimenu imamo nj) ovakva prezimena kod nas bi trebalo da glase Baronjan, Hakinjan, �irinjan, Belanjan, Vartanjan, Arakeljan, Mikaeljan i sl. Ali, po�to su se prezimena �na�ih� Jermena tokom decenija ve� odoma�ila sa sufiksom -ijan i u tom obliku u�la u zvani�na dokumenta, nemogu�e je sada ispravljati ih. Poznati kompozitor �e se i dalje zvati Vartkes Baronijan, a slikar Miodrag Vartabedijan, i tu se ne mo�e ni�ta menjati.
Treba, me�utim, menjati pisanje i izgovor onih jermenskih prezimena koja u novije vreme ulaze u na� jezik putem sredstava informisanja iz ruskog jezika ili preko zapadnoevropskih latini�kih transkripcija. Kad su u pitanju ova prezimena, pisanje i izgovor sufiksa -ijan ne�to je stvar doma�e tradicije, a ne�to uticaj stranih transkripcionih sistema. Ispred ruskih sufiksa -jan, -janc i -'jan, -'janc izgovara se mek suglasnik, �to u jermenskom nije slu�aj sem kod lj i nj, pa se onda pod uticajem ruskog pisanja i izgovora ta ruska meko�a u latini�ke transkripcione sisteme prenosi pomo�u grafeme i. Na�a sredstva informisanja ve�inu vesti od stranih agencija dobijaju u latini�kom obliku, �to u konkretnom slu�aju zna�i sa latini�kim i, pa kad se oformljuje na� tekst za �tampu, bilo �irili�ku bilo latini�ku, izme�u i i a se u cilju uklanjanja hijatusa ume�e j, i to je drugi uzro�nik nastanka neadekvatnog sufiksa -ijan kod jermenskih prezimena u srpskom tekstu.
Interesantno je da se u prezimenu slavnog �ahiste Petrosjana taj neadekvatni sufiks nikad kod nas nije pojavio, ali kod isto tako slavnog kompozitora Ha�aturjana ponekad se javlja, kako u �tampi tako i u koncertnim programima. Nove li�nosti koje se sada javljaju u politi�kom i javnom �ivotu Jermenije u na�im sredstvima informisanja se sre�u �as u adekvatnom obliku sa sufiksom -jan, odnosno -an posle lj i nj, a �as u neadekvatnom, pa prema tome i neprihvatljivom obliku sa sufiksom -ijan. Nedavno pro�itasmo jednu �ahovsku vest sa spiskom vrhunskih jermenskih �ahista, pa tako pored ispravnih oblika Vaganjan, Minasjan, Lputjan, Aronjan, Anastasjan, Jegiazarjan nai�osmo i na neispravne oblike Azrijan umesto Azrjan (rus. Azr�n), Ha�ijan umesto Ha�jan, Nabaldijan umesto Nabaldjan.
Uzgred, jermenski ekvivalent prezimena ovoga autora glasi Terzjan.
Lektorske slu�be u sredstvima informisanja, naravno tamo gde postoje, trebalo bi, kad su jermenska prezimena u pitanju, da reaguju u duhu ovih uputstava.

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Re: JERMENSKA PREZIMENA -- Jasmina Gucijan, 14:30:51 11/07/09 Sat