VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

05/13/24 15:32:15 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, [10] ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 19:36:01
Author: Muhemmed Erdem
Subject: Re: Imla Heqqide Cuxence
In reply to: Muhemmed Erdem 's message, "Imla Heqqide Cuxence" on 07/12/01 19:29:30

3. ning
tüzülüx prinsipliri
Her qandaq bir yeziq tilining imla qa’idiliri melum bir prinsipqa asaslanghan bolidu. Bu prinsiplarning morfologiyilik prinsip, tarihiy (eneniwi) prinsip, fonetikiliq prinsip we ayrix (perqlendürüx) prinsipliridin ibaret.
Hazirqi zaman Uyghur yeziq edebiy tilining 50 – yillardin etibaren tüzülgen birqance qetimliq imla qa’idiliride qaysi prinsipning asasiy prinsip bolidighanliqi eniq otturigha qoyulmighan, köpince istihiylik halda fonetikiliq prinsip asasliq orungha qoyulup kelgendi. 1985 – yili tüzülgen imla qa’idisi bilen imla lughitide gerce morfologiyilik prinsipining asas, fonetikiliq prinsipining qoxumce qilinghanliqi eytilghan bolsimu, lekin bu prinsiplarning konkret mezmuni we emeliylixix orunliri degendek xerhilinip ketmigen. Xuningdek, 1987 – yili tüzülgen de hazirqi zaman Uyghur edebiy janliq tilining teleppuz qa’idilirining tüzülüxide yeziq til bilen bolghan munasiwet hem bu heqtiki prinsiplar degendek yorutulup ketmigen. Xunga bu nöwet imla we teleppuz prinsipliri üstide qisqice tohtilip ötüxni muwapiq körduq.

A. Imla heqqidiki prinsiplar
1) Morfologiyilik prinsip
Bu prinsip tilning hazirqi (sinhironik) halitidiki yiltiz yaki özeklerning (meyli yekke teleppuz halitide bolsun yaki morfologiyilik türlinixlirige kirgende bolsun) tüp qurulmisi yeziqta saqlax, yüz bergen fonetikiliq özgirixlerni ipade qilmasliq prinsipidur.
Gerce hazirqi zaman Uyghur edebiy tili heli derijide qeliplixix we omumlixix dewrini kecüriwatqan bolsimu, lekin uningda di’alektlar, xewilerning tesirliri tehi tamamen tügep ketmidi. 80 – yillarghice imlada asas qilinip kelingen fonetikiliq prinsip Uyghur yeziq edebiy tili imlasini birlikke keltürüxte de’alektlar we xewilerning tesirini bir terep qilip ketelmidi, belki omumiy janliq tilni egixip mengix hahixigha yol ecip qoydi. Mesilen, pes sozuq tawuxlar bilen tüzülüp bilen ahirlaxqan qatarliq sözlerning ahirqi tawuxliri yalghuz teleppuz qilghanda, bezi de’alektlarda cüxürülsimu, bezi de’alektlarda cüxürülmeydu. Xunga bu sözlerni yekke halitide yezixta yaki bu sözlerge qoxumcilar qoxulghanda yezixta da’im ikki hilliq saqlinip keldi. Fonetikiliq prinsip peqet mundaq mesililerni sistemiliq hel qilix tes. Lekin, morfologiyilik prinsip peqet mundaq sözlerning eslini saqlap yezix degen birla qa’ide bilen bu mesilini hel qilalaydu. Igilik kelix qoxumcisi <- ning> mu janliq tilda , degen türliri bilen üc wariyantqa ige. Lekin, bu morfologiyilik prinsip boyice bolghanda <- ning> dep belgilinip, qoxumcilarning ihcamlinixigha imkaniyet tughdurulidu, xuningdek, qoxumcilarning sozuq we üzük tawuxlarning maslixixi tüpeylidin bolidighan wariyantliri, üzük tawuxlarning assimilyatsiysi we ajizlixixi qatarliq birmunce murekkep fonetikiliq mesililerni bir terep qilix peqet morfologiyilik prinsipni qollinix arqiliqla mumkin bolidu. Muxundaq muhim sewebler tüpeylidin hazirqi zaman Uyghur yeziq edebiy tilining imla qa’idilirini tüzüxte morfologiyilik prinsip asas qilindi.
Sözler grammatikiliq türlinixige kirgende, söz yiltizi we özekler arisida körülidighan fonetikiliq özgirixlerdin üzük tawuxlarning özgirixliri yeziqta saqlanmidi. Sözuq tawuxlarning ajizlixixi ceklengen fonetikiliq prinsip boyice bir terep qilindi.
Hazirqi zaman Uyghur yeziq edebiy tilining imla qa’idiliri bilen imla lughitini tüzüxte noqul morfologiyilik prinsipini qollinix bilenla hemme imla mesililirini hel qilip ketkili bolmaydu. Janliq til bilen yeziq til otturisidiki, Uyghur tilining tarihiy emeliyiti bilen hazirqi haliti otturisidiki tengpungluqini saqlax yüzisidin baxqa prinsiplarghimu muwapiq halda etibar berix imla prinsiplirimizning yene bir qoxumce teripi hesablinidu.
2) Tarihiy (eneniwi) prinsip
Bu, emeliyette sözlerning fonetikiliq prinsip boyice tarihiy jehettin qeliplixipqalghan xeklini yeziqta ipadilex prinsipidur.
Tilimizda tarihiy tereqqiyat jeryanida birqeder murekkep fonetikiliq özgirixlerni kecürgen bir qisim tüp söz we sintetik usul bilen yasalghan yasalma sözler bar; xuningdek gerce ikki musteqil terkibtin qurulghan bolsimu, özara zic birikip ketkenliktin ularni morfologiyilik qisimlargha ayrixning hazirqi imlayimiz ücün zörüriyiti bolmighan we tilimizda bir tüp söz teriqiside qarilidighan sözler bar. Tarihiy prinsip mana muxu re’alliqni yeziqta ipadilex prinsipidur.
Bu qetim we aldinqi qetim tarihiy prinsip qollinilghan nuqtilar töwendikilerni öz icige alidu.
(1) Eslide ikki musteqil sözdin qoxulup hasil bolghan bolsimu, hazir boghumliri qisqirip, bir gewdilixip ketken sözler:
sekkiz + on = seksen bü + kün = bügün
bilek + üzük = bilezük tune + kün = tünügün
kök + ot = kokat agha + ini = aghine
(2) Bir musteqil söz we bir yaki ikki – üc yasighuci qoxumce arqiliq yasalghan bolsimu, tarihiy fonetkiliq özgirixler netijiside boghumliri qisqirip qeliplixip qalghan sözler:
ör + me + cük = ömücük bile - + gü = biley
yighi + la = yighla – (yighlimaq) quru - + gh + sa + q = qorsaq
(3) Tarihiy fonetikiliq özgirixler sewebidin tawuxliri özgergen yaki qisqarghan we uzaq zaman xundaq qeliplixip qalghan sözler:
tawixghan = toxqan taqaghu = tohu
yoghurqan = yotqan
(4) Qa’idige hilap bolsimu, en’ene boyice qoxuluwatqan bezi qoxumcilar, bezi omumiy bolmighan fonetikiliq özgirixler:
kel + tür = keltür - öl + tür = öltür
(Bulargha qa’ide boyice <- dür> qoxumcisi qoxuluxi lazim idi)
(5) Cet tilidin kirgen sözlerning janliq tilimizgha özlixip, eslidin perqlinip ketkenliri:
ceydo (Henzucida ceydaw) kalax (Ruscida galox)
laza (Henzucida lazi) petnus (Ruscida pondnos)
mijez (Farscida mizaj) hoyla (Fariscida hawli)
Hazirqi zaman Uyghur tilida imlasi tarihiy prinsip bilen bir terep qilinghan mundaq sözlerning sani heli bar. Xunga, tilimizdiki tüp sözlerning turghun halettiki imlasi morfologiyilik prinsip bilen tarihiy prinsipni asas qilghan deyixke bolidu.
3) Fonetikiliq prinsip
Bu prinsip tilning hazirqi halitidiki yiltiz yaki özeklerning yekke teleppuz halitide yaki ularning morfologiyilik özgirixlerge kirgende körülidighan, xuningdek sözlerning özara qoxulixidin hasil bolidighan fonetikiliq özgirixlerni yeziqta ipadilex prinsipidur.
Hazirqi zaman Uyghur tili imlasida bu prinsip köpince pe’illargha yardemci pe’illarning qoxuluxi bilen hasil bolghan bir qisim analitik xekillerning sintetik xekillerge aylinixi yaki yüzlinixidin peyda bolidighan bir qisim birikken sözlerde, qoxumcilar arqiliq yasalghan bir qisim yasalma sözlerde sözning ocuq boghumida urghusini yoqatqan tawuxlirining ajizlixixidin ibaret fonetikiliq özgirixlerni ipadilexte qollinildi.
Sözning ikkinci we uningdin keyinki boghumliridiki sozuq tawuxlarni ajizlaxturux mesiliside fonetikiliq prinsip mutleqlextürülmidi.
Söz türligüci we söz yasighuci qoxumcilarning mutleq köp qismi Uyghur tilining tarihtin buyan dawamlixip keliwatqan fonetikiliq alahidiliki bolghan tawuxlarning özara maslixix qanunigha asasen ceklik fonetikiliq prinsip boyice muqimlaxturuldi.
4) Ayrix (prqlendürüx) prinsipi
Bu prinsip köpince bir yiltiz yaki özekte melum fonetikiliq özgirix hasil qilix arqiliq u sözni ikkige ayrix we yeziqta ikki hil qollinixqa qaritilghan.
Mundaq ikkige ayrix bezen semantikiliq menining telep qilixi sewebidin tilning öz tereqqiyatida yüz berse, bezen janliq til bilen yeziq til otturisidiki perqtin we keyince her ikkisining yeziqta ohxax ipade qilinixidin kelip ciqidu.
Hazirqi zaman Uyghur tilida bu prinsip boyice bir terep qilinghan sözlerning sani köp emes, emma mundaq qilix Uyghur tili söz bayliqining exixigha melum ijabiy tesir körsetken.
Bu prinsip boyice bir terep qilinghan sözler esli Uyghur tili sözliridimu, sirttin qobul qilinghan sözler (mesilen, Ereb – Pars tili sözliri, Rus tili arqiliq kirgen sözler) dimu ohxax körilidu. Xuningdek u ohxax bir menini bildüridighan qoxumcilarning qoxulux xara’iti ohxax bolghan orunliridimu körülidu. Mesilen:
tartuq (sowgha) ta (r) tuq (yara izi)
tinjiq (dimiq) tunjuq- (hawa yetixmeslik)
aghdur – (tetür örümek) ahtur – (izlimek)
aciq (ecilghanliq) acciq (süpet)
qetiq (isim) qattiq (süpet)
ulugh (aliy mertiwilik) uluq (cong)
tawux (awaz) tiwix (bilinet – bilinmes awaz)
qoru (hoyla) ghoru
uttura udul
dala tala (öyning sirti)
helq heq (baxqilar, kixiler)
doktor (unwan) dohtur (kesel dawalighuci)
mehnet (emgek, japa) meynet (paskina)
waqit wah (wah qalmaq)
etibar (etibar bermek) etiwar (süpet)
qarar qerel
ustaz usta
ulagh (at – ulagh) ulaq
ixxiq uxxuq (mutihem)
ocuq eciq (etizning eciqi)
yoyuq (atning yoyuqi) yepiq (süpet)
izde – (izini izdimek) izle - , iste –
baxqur – (baxqurux) baxqarma
kesek kesik (süpet)
kezek (nöwet) kezik (kesel)
toghriliq (isim) toghruluq (tirkelme)
dölet (memliket) dewlet (bayliq)
zehin (paraset) zen (zen salmaq)
teyin (tayinlimek) tayin (tayini yoq)
xan (xan – xerep) xen (xenige ...)
xerm (xermuhaya) xem (bixem)

B. Edebiy teleppuz heqqidiki prinsiplar
Melumki, imla qa’idiliri bir yeziq edebiy tilning yeziq xeklini qeliplaxturux ücün tüzülse, teleppuz qa’idiliri bir edebiy tilning janliq til (eghizce) xeklini qeliplaxturux ücün tüzülidu. Melum bir edebiy til ücün eytqanda, alaqe xara’itining ohxax bolmasliqi uning muxu ikki jehettin, ikki hil usul bilen qeliplaxturuluxi lazimliqini keltürüp ciqarghan.
Ortaq bir milliy tilni mundaq ikki jehettin qeliplaxturuxta ularning melum bir teripinila tekitlep, ikkinci bir teripige sel qaraxqa bolmaydu. mundaq qilix ularning otturisidiki periqlerning congiyixigha we barghanseri janliq til bilen yeziq tilning bir – biridin ayrilip ketixige seweb bolidu, netijide, oqux – oqutux, sawat ciqirix ixlirigha, omumen ijtima’iy alaqige melum qeyinciliqlarni keltürüp ciqiridu. xu sewebtin, edebiy janliq tilni qeliplaxturux bilen edebiy yeziq tilni qeliplaxturux peqet bir mesilining ikki teripi bolup sanilidu.
Muxu nuqtilarni közde tutqanda, hazirqi zaman Uyghur edebiy janliq tilini qeliplaxturux ücün ölcemlik teleppuz qa’idilirini tüzüx heqqidiki prinsiplarni töwendikice bekitix hazirqi zaman Uyghur tilini qeliplaxturuxta ijabiy rol oynaydu, dep qaraymiz.
1) Omumiy jehettin edebiy teleppuzda yeziq edebiy til normilirini ölcem qilix yeni yeziq edebiy til bilen birdek boluxni tekitlex.
2) Ayrim ehwallarda yeziq edebiy tilni qoghlaxmasliq.
Yene bir jehettin alghanda, edebiy janliq tilmu özige has bezi alahidiliklerge ige. Yeni konkret alaqe xara’itida yeziqta melum belgiler bilen ipadilenmeydighan yaki belgilensimu teleppuzdiki rawanliq we asanliqni qoghlixix zörüriyitidin yeziqtikidin özgice teleppuz qilix lazim bolghan fonetikiliq hadisiler bolidu. Bular heqqidiki qa’idilerni bekitixte elwette yeziq edebiy til bilen bir hilda boluxni telep qilghili bolmaydu, mundaq qilix janliq edebiy tilning saghlamliqi we yeqimliqliqigha tesir yetküzidu.
Hazirqi zaman Uyghur edebiy tilining yeziq xekli we teleppuzigha a’it qa’idiler bekitilgende, yenila xu bir dewrlik nispiy muqimliq közde tutuldi. Bu heqtiki qa’idilerning bir teripi ikkinci bir teripige beqindurup qoyulmidi, yeni herqaysi di’alektlarda ohxaxla nutuq eqimida fonemilarning birikixidin hasil bolidighan tebi’iy fonetikiliq hadisilerde yeziq til ölcimi asas qilinmidi. Mesilen, nutuqta boghum ahiridiki partlighuci yaki partlighci – siyrlangghu tawuxlarning siyrilangghu tawuxlargha aylinip ketixi, pes sozuq tawuxlardin keyin boghum ahiri bolup kelgen tawuxlirining teleppuzda cüxüp qelixi qatarliqlar. di’alektlar ara perqliq bolghan, lekin yeziq til ölcimide teleppuz qilix nutuqning rawanliqi we yeqimliqigha tesir körsetmeydighan fonetikiliq hadisilerde yeziq til ölcimi asas qilindi. mesilen, tawuxlirining ikki sozuq tawux arliqidiki ajizlaxmasliqi qatarliqlar.

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]
Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.