VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

05/13/24 17:55:13 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, [10] ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 20:43:40
Author: Muhemmed Erdem
Subject: MEHSUS <UYGHUR YENGI YEZIQI> TESIS QILIX

From: muhammet
Date: (Date Unavailable)
Subject: Telep we Teqdim


Essalam Torda Rey!

Telipingiz boyice "Til we Terjime" zjurnilida elan qilinghan Uyghur eziqni
eslige kelturuxni texebus qilghan maqalilarning birincisini yollidim, dawamini
keyin yollap berimen.


MEHSUS TESIS QILIX
TOGHRISIDA TEXEBBUSNAME

TURSUNJAN LITIP

Til 每 yeziq yalghuz bir millet tilini hatirilep beridighan belge bolupla
qalmastin, u yene insanlarning, jumlidin milletning gullinixidiki muhim wasite.
Ejdadlirimiz tarihta heli burunla oz yeziqini ijad qilip, iptida＊iy til 每
alaqe ixlirini rawajlandurghan we jem＊iyetning, milletning rawajlinixigha
alahide zor tohpe qoxup, bizge muhim abidilerni qaldurghan. Islamiyetke kirgen
1000 yilgha yeqin waqittin buyan, Ereb yeziqi millitimizge ozlixip, bizning
xanliq medeniyet tarihimizni berpa qilixta zor rol oynidi. Bolupmu, Ereb yeziqi
asasida barliqqa kelgen hazirqi Uyghur yeziqimu muxu esir icide otkenki her
qandaq waqittikige qarighanda tehimu mol, tehimu parlaq medeniyet sehipilirini
yaritip, kelgusi ewladlirimiz ucun altundek caqnap turghan muhim bir tarihiy
menbe bopqaldi. Biraq, yeqinqi dewrlerdin beri, Uyghur yeziqimiz qutupqa, birdem bu qutupqa yuzlinix> tin ibaret egri 每 toqayliqlarni bexidin
otkuzup heli kop erziyetlerni cekti, bolupmu, dewr tereqqiyati bugunge yetip
kelgende Uyghur kona yeziqimizda koruluwatqan hilmuhil mesililer putkul
jem＊iyetning diqqitini qozghap, yengi qiziq nuqta bolup qelix aldida
turuwatidu.
1. Uyghur yeziqining yeqinqi kecurmixliri we kelgusi apetning xepisi
60 每 yillarda kona yeziqimizning metbe＊ediki we baxqa jehetlerdiki
qolaysizliqliri kozde tutulup, latin yeziqigha islah qilixtin ibaret toghra
teklip yolgha qoyulghan bolsimu, biraq, yeziq islah qilixta ilmiylik we emeliy
unum asas qilinmay, solcil idiyining tesiride, latin yeziqi asasidiki Henzuce
pinyin yeziqi xu peti kocurup kelindi, hemde herplerning yetixmey
qalghanlirigha gha quyruq qoxup , gha quyruq qoxup qilixtek
usullar qollinilghanliqtin, yengi yeziqimizning emeliy ixlitilix unumige zor
derijide tesir yeti. Xundaqtimu omumiyliqni, tereqqiyatni kozde tutqanda,
elwette Uyghur yengi yeziqimizning ilgharliq terepliri asasiy orunda turatti.
Peqet Latin yeziqi sistemisidin ozimizge kereklik 30 necce herp inciklik bilen
muwapiq tallanghan bolsila bu mesile ongay hel bolatti. Biraq nami ucundur 80
每 yillarning baxlirida Uyghur yengi yeziqi tuyuqsiz emeldin qaldurulup, zor
bir turkum aliy mektep oqughuciliri sawatsiz qaldi. Yeziq mesilisidiki waqitsiz
koturulgen dengiz dolqunliri bir mezgil tincighandek korunsimu, biraq, tip 每
tenc dengiz astida yoxurunup yatqan san 每 sanaqsiz hada taxlarni heckim
bayqiyalmighan idi. Jem＊iyet tereqqiyati electron, ucur dewrige qedem qoyghan
bugunki kunde mana bular asta 每 asta bax koturup ciqixqa baxlidi.
Demek, Uyghur kona yeziqimizning yonilixning ongdin solgah boluxi tupeylidin
meydangha ciqqan zor qiyinciliq qayta bax koturmekte. Nurghun ilim 每 pen
saheliri iptida＊iy halette turghan eyni dewrde bizge bilinmigen eghirciliqlar
mana emdi ozini korsetmekte, bolupmu, kompyuter ijtima＊iy ixlepciqirixning we
turmuxning barliq sahelirige singip kirixke baxlighan bugunki xara＊itta, bu
qeyinciliqlar ehtimal kelgusidiki zor apetning xepisi bolup qelixi mumkin.
Cunki, baxqilar turluk ucurlarni kompyutergha birla konupka bilen kirguzup,
peqet birla tertip bilen ix hel qilsa, bizning uningda bir necce tertipni artuq
ixliximizge toghra keliwatidu. Bu japalargha peqet yengi xey＊i hesablap
kompyuterda ixlewatqan hazirqi japakexlirimizning qizghinliqila berdaxliq
bermise, keyinki ewladlarning cidap ketelixi tes. Demek, baxqilar aldigha qarap
yugurep mangsa, bizge peqet arqicilap mengixqa toghra keliwatidu. Bundaq mengix
arqiliq baxqilar bilen teng nixangha yetix yaki uningdin exip ketix mumkinmu!?
＃
Baxqilar kompyuterdin biwasite paydilinip tereqqiyat sur＊itini tezletse, bizge
peqet kompyuterning her bir yengi amilliri aldida aldi bilen yengiwaxtin tetqiq
qilip kona yeziqimizgha boysundurup, ozgertip andin mengixtin ibaret birla yol
qalidu, -- halas. Belki bu muxeqqetlik yol tereqqiyat yolimizdiki mengguluk
uzun seperge aylinixmu mumkin.
2. Ammining sadasi we arzusi
Uyghur kona yeziqimizning nuqsanliri heqqide helidin beri bir qisim kixilirimiz
tetqiq qilip izdinip, oz koz qaraxlirini, teklip pikirlirini otturigha qoyup
kelgen. Ular asasliqi towendikilerdin ibaret:
1. 90 每 yillarning baxliridila Xinjang uniwersitetidin Yonus Qurban ependi
Uyghur kona yeziqidiki murekkeplikler (herp xeklining bax, ottura, ahir,
yalghuz degendek herhil yezilixi qatarliqlar) ustide oz pikirini bayan qilip,
uni ihcamlax, qisqartix teklipini otturigha qoyghanidi.
2. 1995 每 yili men yeziq islahati mesilisidiki maqalemni 谷lan qilix
mumkinciliki bolmighanliqtin, X U A R til yeziq komiteti we
zjurnilidiki yoldaxlarning qizghin qollixi bilen muzika sahesidiki helq＊ara
notigha kona yeziqta tekist orunlaxturuxqa bolmasliqtek jiddiy mesile ustide
izdinip yazghan
namliq maqalemni 谷lan qilip kop sanliq kixilerning qollixigha erixken.
3. Yeqindin beri tebi＊iy pen sahesidiki kop sanliq kespiy hadimlardimu kona
yeziqimizning yonilixi sewebidin, dersliklerde we kespiy materiyallarda
hilmuhil sewenliklerdin haliy bolghili bolmaywatqanliqi, hemde hizmetning
onguxluq elip berilixigha qolaysiz boluwatqanliqi toghrisidiki koz qaraxlar bir
hil omumiy qarax bolup xekillenmekte, hemde kixilerning yeziq islah qilix
toghrisidiki tekliplirimu yeqinqi bir qance nowetlik helq qurultaylirining
muzakiriliridimu meydangha ciqiwatidu.
4. Yeqinda nexir qilinghan til 每 yeziq sahesidiki nopuzluq kitab zaman Uyghur edebiy tilining imla we teleppuz lughiti> dimu Uyghur kona
yeziqing sozluklerning teleppuzini ipadilextiki ajizliqliri kozde tutulup,
latin herpi asasidiki transkripsiyilik belgilerni qollinixqa toghra keldi.
Uningdin baxqa, yeqinda X U A R atalghular komiteti kompyuter saheside Latin
herpi (Uyghur yengi yeziqi) terkibidin tallanghan herpler asasida layihilengen
ni qollinix teklipini testiqlidi.
5. Nowette mesile eng eghir koruluwatqan sahe kompyuter sahesi bolup, ozning
yengi dewrdiki alahide roli seweblik kundin 每 kunge zoriyiwatqan we
kengiyiwatqan bu sahe pat yeqindila jem＊iyetning barliq sahelirige singip
kirip, kundilik turmux we hizmettiki yetekci rolgha ige sahege aylinix aldida
turmaqta. Bu, kixilerning iradisige baghliq bolmighan muqerrer yuzlinix.
Gerce, Xinjang uniwersiteti kompyuter ucur fakultetidin Mirxat Litip ependi kop
ejir singdurux arqiliq kixilerge bir qeder qolayliq bolghan Latin herpi
asasidiki ni layihilep ciqqan bolsimu, emma, bu yeziqini Uyghur kona yeziqigha terjime qilix usuli> bolup, yenila barliq
sahelerdiki yeziq qiyinciliqini hel qilip ketelmeydu. Huddi Mirxat Litip ependi
ozi eytqandek bu usul bilen yenila kona yeziqning herp xeklini (het iskilatini) yasax kerek>. Bu mesilini
hel qilmay turup kompyuterning Englizce herp konupka tahtisigha biwasite
tayinip turup ixlex yenila mumkin emes, demek, muxundaq qiyinciliq tupeylidin
mutleq kop sandiki kompyuter tehnika hadimliri yenla yeziq islahatigha teqezza
boluxmaqta.
6. Muzika sahesini elip eytsaq, otmuxte bex siziqliq nota omumlaxmighan
mezgilde, addiy notining qurulmisi ihcam, caqqan bolghanliqtin, uni oz
aldimizgha ongdin solgha yezip kona yeziqimizgha boysundurduq. Biraq, bundaq
notilarni baxqilarning oqux 每 oquyalmasliqi bilen hesablaxmiduq. Tereqqiyat
bugunge kelgende bex siziqliq (helq＊ara) notining qurulmisi murekkep, muntizim
bolghacqa, elwette uni ogndin solgha yezip kona yeziqimizgha boysundurux mumkin
emes. Dunya boyice bir hil ixlitiwatqan nersini bizning uning eksice
qiliweliximizning ozimu kulkilik ix.
Qisqisi, biz nurghun meblegh ixlitip keyni 每 keynidin ikki qetim on ikki
Muqamning ikki yurux nota kitabini nexir qilghan bolsaqmu, biraq, yenila uc
Muqamning tekistini qa＊ide boyice helq＊ara notigha orunlaxturup ciqalighan
Qazaqistan muzikixunasliri Tamara Eli Baqiyiwa, T.H Raziyiwa qatarliq
hanimlarcilikmu bolalmiduq. (bizning Muqam kitablirimizda tekistler telep
boyice notining astigha orunlaxturmay, eng ahirigha toluq tekist xeklide
berilip, peqet misralarning birinci boghumi nege toghirlinidighanliqila
korsitilgen).
Klassik nahxilirimizning tekist orunlaxturuluxi ilmiyliki yuqiri, kixige ajayip
estetik zoq beghixlaydighan murekkep tehnika bolup, muxu ilmiy qa＊idige layiq,
notigha tekistni eynen orunlaxturux ance asan ix emes. Tekistni halighance
orunlaxturux peqet xu klassik miraslirimizning ilmiyliki, rawanliqining
buzuluxigha we yoqilixigha elip baridu. Elwette buningda yeziq qiyinciliqi
yenila birinci orunda turidu, mana bu mesilimu baxqa ilim 每 pen sahesige
ohxaxla, muzika saheside hel qilixqa tegixlik bolghan intayin muhim zor mesile
bolup turmaqta, ahirqi hesabta bu mesilini hel qilix ucun yenila kona
yeziqimizni islah qilixtin hemde barliq sahelerge bab kelidighan Latin herpi
asasidiki yengi Uyghur yeziqini tesis qilip yolgha qoyuxtin baxqa hecqandaq yol
yoq.
Yuqiriqilardin xuni koruwelixqa boliduki, nowette biz duc keliwatqan yeziq
mesilisi millitimizning kelgusi tereqqiyatigha nisbeten pewqul＊adde zor ix
bolup, oylaxmay turghili yaki yandap otup ketkili bolmaydighan re＊alliqtur.
Meningce, yeziq gerce milletning belgisi hesablansimu, emma u, milletning
teweruki emes. Qaysi bir yeziq milletning rawajlinixida unumluk rol oynisa,
elwette uni teweruk qilixqa bolidu. Milletning birdinbir teweruki 每 til,
tilning hatirilex belgisi bolghan yeziq ozining ixlitix unumige asasen,
dewrning tereqqiyati we ozgirixige egixip mukemmellixidu yaki ozgiridu, bu
heqte tarihta delil ispatlar bar. Halbuki, millitimiz tarihta birla yeziq
qollinip kelgen emes. Hazirqi dunyada keng qolliniwatqan ilghar yeziq ---
mu bizning qedimki zamandiki mizning
ewladidur.
3. Baxqa milletlerning yeziq islahatigha nezer
Tarihtin buyan milletlerning oz yeziqigha nisbeten toghra mu＊amile qilghan we
xu arqiliq tehimu zor yuksilixlerge erixkenlik heqqide ispatlar kop, mesilen,
hazirqisini elip eytsaq, Henzu milliti tehi azatliqtin keyinki qisqighine waqit
icidila oz yeziqidiki murekkep bolghan qedimki zaman murekkep het (楛极趼)
nushilirining siziqciliri kop we zic boluxidek qolaysizliqlarni etrap qilip,
uni hazirqi siziqciliri az, addiy we ihcam bolghan yeziqi (啞趕恅)
xeklige, konice yuqiridin towenge we ongdin solgha qarap yezix usulini bir qder
ilghar bolghan soldin onggha qarap yezix usuligha islah qilix arqiliq
omumlaxturup oginix we emeliyette ixlitix unumini zor derijide osturdi.
Burunqisini elip eytsaq, muxu esirning baxlirida Turkiyining tereqqiyperwer
hokumrani Mustapa Kamal birla heriket qollinip, memliket miqyasida
mute＊essipcilikke qarxi turup tehnika yengilidi hemde Turkler ixlitip
keliwatqan ereb yeziqini Latin yeziqi (eslidiki ozlirining Ronik yeziqining
ewladi)gha ozgertix arqiliq, Turkiyeni bugunki dunyada tereqqiy tapqan doletler
qatarigha kirguzdi. Demek, oz millitining tereqqiyati aldidiki tosalghularni
heqiqiy tonup yeteligen milletla uzluksiz algha basalaydu we tereqqiy
qilalaydu.
Gerce, Uyghur yengi yeziqi emeldin qaldurghili 20 yilgha yeqit waqit bolghan
bolsimu, emma, uning retlik, guzel simasi helighice kopligen kixilerning esidin
koturulgini yoq.
Xinjang Uyghur Aptonom Rayonluq helq hokumitining X H (1982) 283 每 nomurluq
hojjet arqiliq tarqatqan qoyux toghrisidiki doklat>ining 5 每 maddisida: omumyuzluk qollinilghandin keyinmu, Uyghur, Qazaq yengi yeziqliri bir hil
pinyin belgisi supitide saqlap qelinidu we qollinilidu. Uyghur, Qazaq
yeziqlirini tetqiq qilix hizmitini dawamlaxturux lazim. Yeziq mesilisi
jem＊iyetning her qaysi tereplirige, her qaysi sahelirige cetilidighan muhim
mesile, bolupmu yaxlar 每 osmurlerning janijan menpe＊etige munasiwetlik zor
mesile> dep eniq yezilghan. Mana bular, Uyghur yengi yeziqining kelgusi roli we
istiqbalini toghra molcerlep otturigha qoyulghan muwapiq piker we toghra hokum.
Biz elwette birla buyruq bilen kona yeziqimizni bir kunning icidila emeldin
qalduruxni umid qilmaymiz hem bundaq qilixmu mumkin emes. Cunki, bundaqta zor
bir turkum pixqedemlerning sawatsiz qelixidin ibaret yene bir qetimliq
tekrarlinix yuz beridu. Biraq, oz menpetimiznila oylap, pat arida ilim 每 pen
saheside tehimu cong qeyinciliqlarni kelturup ciqiridighan bu apetni kelgusi
ewladlirimizgha taxlap qoyup ketixnimu halimaymiz. Cunki, buninggha, bizning
kelgusi ewladlirimizning 20 每 esirdiki yaramliq ejdadliri boluxtin ibaret
muqeddes burcimiz yol qoyalmaydu, biz peqet, Henzu yeziqida pinyin qoxumce
qilingahngha ohxaxla, muxu otkunci dewrde derhal zamangha, tehnikigha we
tereqqiyatqa maslixalaydighan Uyghur yengi yeziqi asasida qayta toluqlinip,
retlinip layihilengen bir ning kecikturulmey tesis
qilinixini we uning barliq qeyinciliqqa yoluqqan penniy sahelerde qollinilixini
hemde baxlanghuc mekteplerning towen yilliqliridin baxlap qoxumce derslik
qilinip kirguzulixi we tedrijiy asasta omumlaxturuluxni texebbus qilimiz. Bu,
bir jehettin ilim 每 pen sahesidiki zor qiyinciliqni hel qilsa, yene bir
jehettin ewladlirimizning Latin yeziqi sistemisidiki Engliz tili qatarliq cet
tillar we Henzuce pinyin yeziqini oginixigimu intayin kop qolayliqlarni elip
kelidu. emeliyettimu hazir A, B, C, D, E, F, G ＃ ni bilmeydighan kixiler kop
emes, ottura yaxliqlarning hemmisi degudek yengi yeziqni tonuyalaydu, tehi
putunley untup ketkini yoq. Bu yerdiki asasliq qeyinciliq peqet ijtima＊iy
penler sahesidiki bir turkum yaxanghan pixqedemlirimizlning bexighila kelidu.
Emma xunisi eniqki, millitimizning istiqbalini belgilexte, az sanliqlar kop
sanliqlarning, hazirqi dewrde yaxawatqanlar kelgusi ewladlirimizning
menpe＊etini oylixi kerek. Peqet muxu nuqta aydinglaxsila, bizning aldimizda
hecqandaq tallax imkaniyiti qalmaydu.
4. Uyghur yengi yeziqining deslepki layihe prinsipliri heqqide teklip
1. Bu hizmetni her qaysi saheler we kesiplerning munasiwetlik wekilliri we
tilxunaslardin terkib tapqan layihilex guruppisining congqur muhakimisidin
otkuzux.
2. Engliz, Rus we dunya tili elipbelirini tetqiq qilip selixturux arqiliq,
Uyghur yengi yeziqi herpliri (fonetikiliri) asasida, qismen muwapiq bolmighan
herplerni almaxturux we toluqlax.
3. Oz tilimizdiki til tawuxlirida qoxma herptin saqlinix (mesilen, gha
ohxax). Oz tilimizdin sirt, cet tillardin kirgen til tawuxlirighimu muwapiq
haldiki yalghuz herp tallap ixlitix (mesilen, zh, ch, sh largha ohxax).
4. Imkaniyet bolsila herplerning basmice we yazmice xekilliri hemde cong we
kicik xekillirining ozara perqini congaytiwetmeslik.
Yuqiriqilar, ilim 每 pen yeziqimizning kelgusidiki ixlitix unumini kozde tutup
otturigha qoyghan deslepki layihilex prinsipliri toghrisidiki yuzeki
tesewwurlirimdin ibaret. Munasiwetlik mutehessislerning estayidil oylixip baha
berixini we munazire yurguzuxini umid qilimen.

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.