VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

04/27/24 06:26:18 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, [3], 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/31/01 23:02:38
Author: A.I.
Subject: Re: Sizche qandaq?
In reply to: Waris 's message, "Sizche qandaq?" on 07/31/01 23:00:20

Essalam, Waris,

Aldi bilen silerning UKY ni wujutqa keltürüsh yolida körsetken tërishchanliqinglargha köp rexmet. UKY ni birlikke keltürüsh jeryanida köp japalarni chektinglar hem herxil reddiyelerlerge duch keldinglar dep oylaymen. Bu qilghan ejringlarge xelq këyin özi baha bëridu.
Yëziq tilni ipadileydighan qoral, belge, shekil bolghachqa, u til we uchurning ëhtiyajigha maslishish üchün mas qedemde özgürüp, tereqqi qilip mëngishi muqerrer yüzlinish, bu hil yüzlinishni tosup bolghili bolmaydu. Mesile peqet bu xil yüzlinishke ketken waqtning uzun-qisqiliq mesilisidin ibaret. Biz mushu jeryanni imkanqeder qisqartip, UKY din bashqa nurghun mesililernimu oylashsaq dep ümit qiliwatimiz.
Yëngi yüzlinish wujutqa kelgende tebi'i halda uni qollighuchilar, uninggha qarshi turghuchilar we ehwal küzetküchiler shekillinidiken. Eger bu xil yüzlinish toghra bolup, kelgüside belgilik ünüm ëlip këlelisila, eslide qarshi pikirde bolghuchilar we jim-jit ehwal küzetküchilermu uninggha egishishi mümkin, bolmisa ularmu “yalghuzluq” hës qilghandin këyin toghra ëqimgha egishishke mejbur bolidu. UKY yëziqidiki yüzlinishning ongushluq emelge ëshishi üchün silerge oxshash bir qisim kishiler bash bolup, uninggha hemdem bolghuchilar bolmisa, uning wujutqa këlishining bek keynige sürülüp këtidighanliqi ëniq. Bolupmu Shinjangdek alahide bir muhitta hökümettiki munasiwetlik kishiler üchün ëytqanda UKY mesilidinmu "jiddi" köngül bölmise bolmaydighan ishlar nahayiti köp bolishi mümkin. Uning üstige yurtimizda kompiyuter tëxi anche omumliship ketmigechke hem bu ishqa munasiwetlik bashliqlirimizmu kompiyuter digen nimini anche bek chüshünüp ketmigechke, UKY texi “jiddi” mesile derijisige yetelmidi. Rehberlirimizge nisbeten ëytqanda nöwettiki “jiddi” mesile UKY emes, belki Xenzhuchini qandaq qilip milliy ottura, bashlan’ghuch mektep, balilar yeslirigiche ongushluq omumlashturushtin ibaret. Shu waqtida ular öz til-yëziqini muzakire qilish “awarichiliqi” din biraqla “azat” bolishi mümkin. Shunga bu qëtim UKY toghrisidiki teshebbusname we layihelerge nisbeten yuqiridin anche qiziqmidi. Dimek nurghun mesililerde bundin keyin puqralar “öz ghëmimizni özimiz yëyish”ni ügenmey “üjme pish, azghimgha chüsh” dep oltursaq kün tang atmaydu. Shunga bu qetim UKY mesiliside Shinjang Universitining bash bolghini nahayiti toghra boldi, biz ularni mazaq qilip reddiye bermestin, ularni righbetlendüreyli, hemdemde bolayli. Bu nahayitimu murekkep ish, bir necche ademgila mes'uliyetni artip qoysaq yaxshi bolmas.
Bu qetim UKY toghrisida munazire uzun'gha sozulup, xilmu-xil pikirler otturigha chiqip, bularning hemmisi kishilerning UKY ning mahiyiti, ehmiyiti we uni tüzüshtiki qanuniyetlerni chüshinishide belgilik rol oynidi. Mesilen, eng desliwide UKY diki qosh herplerdin " ch, sh, zh, gh" lar köp kishilerning iddiyisidin ötmigen idi, emdilikte köp kishiler uni qobul qilishqa bashlidi, shundaqla alimlirimizmu köpchilikning pikrige asasen ishlitilish chastotisi nahayiti töwen bolghan “zh” ni UKY din chiqirip tashlash, <ä> heripining ornigha ni ishlitishke "qarshi turmasliq" tek usullar arqiliq bezi mesililerni hel qildi hem bizni yëziq tüzüshtiki bezi qanuniyetlerdin hewerdar qildi. Bularning hemmisi bu qetimqi munazirilerning körsetken ünümidin ibaret.
Epsus oylimighan yerdin bu qëtimqi UKY munazirisi nahayiti keskin hem uzun dawamlashti. Buning arqa körünishini tehlil qilip körsek bezi mesililerni aydunglashturiwalalishimiz mümkin: Uyghurlarning adette En'gliz tilidin az-tola hewiri barliri UKY diki "ch, sh, gh, q" herplirini ongay qobul qilalaydiken, Rus tilini ügen’genler bolsa "x" heripining "xoraz" diki ishlitilishini ongayla chüshineleydiken (epsus bu hil bilim qatlimidiki kishilirimiz nahayitimu az); Bizge oxshash köp sandiki yëngi yeziqtin sawati chiqqan hem az-tola Xenzuche pinyin ügen'genler (30-50 yash qatlimidikiler) bolsa üstige ikki chekit (umlaut) qoyulghan herplerni ongay qobul qilalaydu hem UKY da yëzilghan maqalilarni tëz oquyalaydu hem yazalaydu, lëkin "ch-q" we "sh-x" larni azghashturup qoyushtin ensirishidu; Wahalenki hazirqi kona yëziqtinla sawati chiqiwatqan, Xenzuchidin bashqa chet'el tillirini ügenmigen hem ilgiriki yengi yëziqnimu bëshidin kechürmigen 10-20 yash qatlimidikilermu "ch-q" we "sh-x" larni öz-ara azghashturup qoyushtin ensirigechke ularmu özliri ügen'gen Xenzuche pinyin bilimlirige asasen bashqiche pikirlerde bolidiken; 50-70 yash qatlimidiki (köp qisim rehberlirimiz mushu yash qatlamlirida) kona yeziqtinla hewiri bar, yengi yeziqni “mejburi halda” az-tola bëshidin kechürgenlerning mutleq köp qismi bolsa kompiyuter digenlerni anche ishlitip baqmighan, shunga UKY gha unchiwala qiziqipmu ketmesliki hem uning zörüriyitige gumanliq qarishida bolishi mümkin. Netijide buxil yash qatlimidikiler UKY ning rolini asanla xata chüshünüp, UKY ning kona yëziqimizning ornini igellep yene bir qëtim “yëngi yëziq kirzisi” ning öz bëshigha “tëngilishi”din tolimu wehimilinidu. Qisqisi, bizdek yëziq we til jehette tolimu alahide muhitta yashap kelgen hem yashawatqan, shundaqla oxshash bolmighan yash qatlamlirimizdiki til-yëziq qurulmimizmu nahayiti murekkep bolghan bir millet üchün ëytqanda UKY dek bir yëngi ëlipbe layihesini ongushluq otturigha qoyush we uni herxil yash qatlimidikilerning hemmisining könglidikidek uniwersal, hem adettiki turmushta hem kompiyuterdin ibaret alahide muhitta bimalal ishletkili bolidighan "köp iqtidarliq" qilip chiqish nahayiti müshkül ishtek qilidu. Derweqe bu qetimqi UKY toghrisiki talash-tartishlarning murekkeplikimu yuqarqi nuqtini ëniq ipadilewatqandek qilidu. Gerche talash-tartish kop bolghaan bolsimu, herxil qatlamdiki kishilerning öz-ara köz qarashlirini almashturishigha, UKY ning mukemmellishishige paydisi boldi dep qaraymen.
Yuqarqi oylirimgha asasen men shehsiy bu qëtimqi UKY toghrisidiki“tügimes” talash-tartishlarnining këlip chiqishini birxil muqerrer hadise bolsa kërek dep chüshenmektimen hem her hil til-yeziq qatlimidiki kishilerning hemmisini razi qilishning müshküllikini, buninggha qoshup tilshunasliqqimu, kompiyutershunasliqqimu bap keltürüshning tëximu teslikini hës qilmaqtimen. Mëningche herxil til-yëziq bilim qatlimidiki we her hil sahediki kishilerning hemmisige muwapiq këlidighan “uniwersal” bir layiheni hazirche biraqla tëpip chiqish müshkül bolghachqa, yuqarqi her xil yash we bilim qatlimidikiler öz-ara “shehsiyetchilik” qilmastin, öz-ara yol qoyush, öz-ara chüshünüsh rohini jari qildurup, tilshunaslar bilen kompiyutershunaslarmu öz-ara muresse qilghan asasta ish qilsaq bolghidek. Öz-ara chüshünüsh, öz-ara yol qoyush, oz-ara muresse qilish bolmisa UKY diki talash-tartish uzun'ghiche tügimigüdek. Shunga yuqirida ëytqandek hemme ademni razi qilidighan mukemmel bir UKY layihesining wujutqa këlishi qëyin bolghan nöwettiki ehwalda, hazirqi UKY layihesini bir mezgil teshwiq qilip ishlitip körüp baqsaq, eger teliyimizge uningdin chong mesile körülmey ongushluq këngeytelisek uni dawamliq ishlitiwersek, nawada hel qilinmisa bolmaydu dep qaralghan "chataqlar" körülse shu chaqda yene muzakire qilsaq qandaq? UKY ni bir mezgil sinaq tereqqiside ishlitip körmey muzakire qilip olturiwersekmu uningda zadi qandaq mesile mewjutliqini bayqighili bolmaydighandek qilamdu nime?

Waris , sizning >>>hazirqi UKY layihesini "Uyghur ëlipbe jedwili", "English tili ëlipbesi", " Qurt-qongghuzlarni tonush" ... dëgendek jedwellerge oxshash chong, renglik qilip bësip tarqatsaq>>> diginingizmu yahshi pikir boptu. Hazirche bek alahide süpetlik qilip ishleymiz disekmu meblegh chiqmasliqi mümkin (bay sodigerlirimizni kompiyutergha qiziqturidighan yaxshi usul tapqili bolsa nime digen yaxshi idi-he?). Meblegh chiqqan teqdirdimu, köplep meblegh silishtin ilgiri uning ongushluq omumlishish ehwalini bir mezgil küzütüp, “bazrgha qarap meblegh selish” yaxshimu nime? (hazir bazar igiliki tekitliniwatidu emesmu?) Shunga aldi bilen UKY elipbesini kompiyuterda addi, ihchamraq bolsimu chirayliq ishlep chiqip internet arqiliq tarqatsanglar, andin amma özliri tordin chüshürüwalsa qandaq bolar digen ümittimen. Uyghurche tor betliri we chayxanilargha siler ishligen “UKY Ëlipbesi”la chaplap qoyulsa we uni ongay chüshüriwilishqa imkaniyet yaritip bersek, torgha kirgenler öz-ara teshwiq qilip këngeytishi mümkin. Eger ongushluq omumlashqidek bolsa andin siz digendek chirayliq qilip, ilgiriki yëngi yëziq ëlipbesige oxshash renglik, resimlik, chong betlik ëlipbe jediwili nusxa sheklide bësip tarqitip, herqaysi aliy mekteplerning kutuphanisi, kompiyuterhanilar, siniplar, kozge chëliqidighan ëlan taxtilirigha chaplap këngeytsek qandaq bolar? Eger mumkin bolsa tëlëwiziye istansisilirimu "tesirlense" texi bek yaxshi bolatti (belkim bu shërin xiyaldur). Qisqisi, aldi bilen aliy mekteplerdin bashlap ottura bashlan'ghuch mekteplergiche ma'arip saheside teshwiqat ëlip barayli.
UKY ëlipbe nusxisini tüzgende, herplerning basma xet shekli bilen qol yazma sheklini teng kirgüzüp, resimlik chüshenche bërishqa bolidighan tipik misaldin birerni keltürüp, renglik resiminimu birge kirgüzüp qoysanglar kichik balilarning ügünishigimu qolayliq bolidu. Mesilen, “Aa” heripini ëlip körsek,

Basma shekildiki / yazma shekildiki / misali / resimi (almining renglik süriti) qatarliqlar.

Yene biri, UKY ning imla qa’idisinimu uning ëlipbesi bilen birge teshwiq qilsaq. Chet’el tilidin kirgen turaqliq ibare, has isimlarni qandaq ipadilesh toghrisidimu til-yëziq mutehesislirimizning ëniq chüshendürüshini anglap, birge bëkitsek. Mesilen, , , , , , , , digen’ge oxshash chet’el tilidin kirgen turaqliq ibare, has isim we yer-jay, adem isimlirini qandaq ipadilesh toghrisidimu ëniq bir qa’ide ëlan qilinsa yaxshiken digen ümittimen. Bu eslide til-yëziq komtitidiki qërindashlirimiz üchün nahayiti yaxshi tëma idi (eger waqti yarberse). Yuqarqidek has isimlargha nisbeten imkanqeder esli shekli boyiche qobul qilsaq uqum jehettiki qalaymiqanchiliqtin saqlan’ghili bolamdikin deymen. Hazir ishlitiwatqan kona yëziqimizda yuqarqidek chet’el tilidin kirgen turaqliq isimlarni özpeti ipadilimek tes bolghachqa bu mesile gewdilik ipadilinip chiqmidi, lëkin UKY buninggha ohshimaydu, uningda yuqarqidek atalghularni esli shekli boyiche ipadileshke imkaniyet bolup, “Yahoo” ni “Yahu”, “goo” ni “gu”, “Qingdao” ni “Chingdaw” dep yazsaq uqum birlikide xataliq këlip chiqmaydu digili bolmaydu. Shunga bu nuqtigha kelgende yene muzakire qiliship baqsaq. Hazirqi helq’araliq yüzlinishte bolsa yuqarqidek ehwallarda esli sheklige hörmet qilish pirinsipi boyiche imkanqeder esli shekilde qobul qilish ëqimi shekilliniwatidu.. Mesilen töwendikisi peqet internettin özpëti köchürüp ëlin’ghan En’gliz tilida yëzilghan xewerning bir jümlisidin ibaret bolup, Amërikiliqlarningmu Xenzuchiki “Jiang Zemin”, “Beijing” we “Taiwan” digen’ge oxshash adem we yer isimlirini shu pëti qolliniwatqanliqini bayqiyalaymiz:

>>>>>(CNN) -- Chinese President Jiang Zemin will tell visiting U.S. Secretary of State Colin Powell that Beijing hopes Washington will return to the position on Taiwan taken by previous administrations. July 27, 2001 Posted: 3:30 PM HKT (0730 GMT)>>>>>

Bizmu bu xil helq’araliq ëqimgha egeshsek choqum Uyghur tiligha “gör kolighan” liq bolarmu? Köpchilik bilen birge mushularni yene bir qëtim muhakime qilip, ëniq bir qa’ide belgilep qoysaq digen ümittimen. Yaki til-yëziq mutehesislirimizni bu munazirige teklip qilip baqsaqmu bolidu. UKY ni ëlan qilip, uning imla qa’idilirinimu birge omumlashturmisaq yaxshi bolmasmikin digen qarashtimen.

Yuqarqilar, mening shexsiy qarashlirimdinla ibaret, xalas. Paydilan’ghidek jayliri cheqip qalsa hejep emes.

Axirghiche körgininglargha rexmet.
Alim
Waqit：2001-07-31.14:09:10　

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.