VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

05/18/25 06:09:46 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, [3], 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 09/10/01 14:36:17
Author: Abdireyim
Subject: Biz E(umlaut) ni E(acute) dep eshimiz kerekmu yaki....

Salam Tordashlar we UKY gha köngül bolidighan barliq dostlar,

UKY asasi jehettin kishilerning yaqturishigha érishti, lekin "ë" we "é" mesilisi hel bolmidi. Bu sewebi bilen, nurghunlighan UKY gha munasiwetlik ishlar toxtap qaldi disimu bolidu. Shuning bilen teng UKY ni omumlashturush ishlirinu keng kölemde bashlanmidi. Tordashlar otturigha qoyghan, UKY peqet éléktronluq uchur wastilirida mewjut bolup qalmastin, belki uni metbuatlardimu barliqqa keltürüsh yeni deslepki shekilliri bolghan ABC jedwili tüzüsh qatarliq....ishlar bashlanghini yoq. Sewep bolsa yene "ë" bilen "é" dur. Köp kishiler bolsa küzütsh positsiyeside bolup, bu mesilining yéshilishini kütmekte.

Emdi qandaq qilishimiz kerek? Zadi qaysisini tallishimiz kérek? Bu soallargha jawap alli burun berilip bolghan bolsimu lekin "jeng" sewebi bilen kishiler meyuslinerlik jawap tapalmidi hetta kishiler pikir qilishtinmu qorqup qaldi.

É we Ë qanda qilip biz bilen tonushup qaldi? Bu toghurluq "tarixtin" azraq sözley:

"É" bolsa UIY ni barliqqa kelturush jeryanida meydangha kelgen herp. U chaghda tordiki 150 ke yeqin kishiler(men ularning arisida yoq) aylardek munaziye bilen "É" biz bilen tonushqan. Dimek uni 150 kishi xehi oylushup tallanghan herp. Biraq "Ë" bolsa undaq emes, belki bir ikki shexsining güzelliknila oylushup otturigha qoyulghan. Uni otturigha qoyghanlar ichide menmu bar.

Yeni ötken dékabirda, 2000.yil, biz guzelliknila dep Ë ni tallighan. Sewep shu chaghda bizning bu herpke bolghan tonushimiz yeterlik bolmighachqa É ni ozgertishke yol qoyghan, ittikla é bolsa ë gha özgörüp ketken, menmu "Ë" ni teshwiq qilghan idim. Töwendiki arxiplar bolsa shu chaghda yézilghan maqalilardin uzundiliri:(aptorlargha, yézilghan waxtigha qaranglar)

>>>>>>Aptor: Abdireyim
>>> Waqit: Wed Dec 20, 2000 1:06 pm

>>>>>....eng yashxi usul, "ä" ni "e'' bilen, "e" ni "é" yaki "ë" bilen ipadilex UIY dek.......>>>>

>>>>Aptor: Abdireyim
Date: Thu Dec 21, 2000 7:02 pm
http://groups.yahoo.com/group/uygurlar/message/761
2) UKY diki "Aa" (umlautliq) ni ciqiriwetip uning ornigha “Ee" ni ixliteyli , "Ee"(eyiq) ning ornigha "Ee"(umlautliq) yaki "Ee"(urghuluk) ni ixliyeyli.>>>>

Ë ni aldi bilen kim tonushturdiki ish qilip yuqarqi waqit we maqalilardin qarighanda menmu /ë/ ni köpchilikke tonushturghan, ishqilip bu toghurluq UHAG ni yaxshi izdisek jawap chiqidu.(elwette bu muhim mesile emes). Dimekchimen, eger men deslepte tonushturghan bolsam, emdilikte özini özi inkar qilish bu normal ish. Chünki tonush bolsa yüksilip turidighan nerse. Jahilliq qilip, xata tomushta turush exmiyetsiz.

Kéyin töwendikidek maqale yézildi.
>>>Aptor: WarisDate: Sat Dec 23, 2000 6:49 amSubject: Bir nachcha Sual ...

http://groups.yahoo.com/group/uygurlar/message/772
---ä,ü,ö,é,ú,ó largha qandaq qaraysiler?>>>>

Men jawaben töwendikidek yazghan
>>>>Aptor: Abdireyim
Date: Sat Dec 23, 2000 5:37 pm
Subject: Re: [Uyghurlar] Bir nachcha Sual ...
http://groups.yahoo.com/group/uygurlar/message/774

>4. ä,ü,ö,é,ú,ó largha qandaq qaraysi?

......Ikki hil xekilning perqi yoq. Lekin ozimizning xaraiti, en'eniwimizge asasen qollinix kerek. Hazir qolimizda heli nerse bar, tallap bolarmaywatimiz. Kixilerning mengisini artuqce elexturmeyli disek baxqa xekillerni tonuxturmisaq, bu teklipke qandaq qaraysiz?
ä [a(umlaut)] ni ixletmeslik. ü,ö,é larni ixlitix yaki ü,ö, ë (umlaut) ni ixlitix.
u, o(umlaut) üzüm, köwrük.{uzum, kowruk}. Bizning qanunluq yeziqimiz bolghan UYY da ular bar(UYY da bolsa umlaut "o" ning icide) emdi umlautni ustige elip qoysaq nime perqi. Biz bu herplerge warisliq qiliximiz kerek, cunki mediniyet uzluksiz bolixi kerek.

é(acute) éyiq, yéziq{eyiq,yeziq}. Bu xekil bizge nisbeten yengi, lekin UIY da bu herp ixlitilgen, beziler hetlirini muxundaq yazidu.

Eger UKY diki "Ee" ning ornigha é [e(acute)] yaki é ni ë
[e(umlaut)] bilen yazsimu bolidu, eger ü,ö, lar bilen maslaxturimiz deydighan bolsaq.>>>>>>>>

Keyin Waristin jawap kélip. Ë ni qollaydighanlighini, lekin É gha qetti qarshi turidighanlighini eskertidu.

>>>Aptor:Waris
Date: Sun Dec 24, 2000 11:50 am
Subject: UIY da o umlaut, u umlaut larning barliqidin memnunmen http://groups.yahoo.com/group/uygurlar/message/780
UKY diki burunqi Ee üchün Éé ishlitishkä qät’iy qarshi turumän (Gärchä Éé ni kompiyutergha kirgüzüsh Ëë din asan bolsimu). Chünki Éé härpi Öö,Üü lar bilän maslashmay, xätning güzällikini buzidu häm xälqni qaymuqturup qoyidu.>>>>

Yuqarqi xettin keyin biz "ë" ni talliduq. Dimek bu yerde hechqanda izdinish qilinmayla "ë" tallandi hech kimmu bu toghurluq izdinish qilmidi. Chunki bizning sozuq tawushlargha bolghan we "ë" herpige bolghan tonushimiz yoq idi, nime güzel dep qaralsa shu tallinip ketti.

Undaqta qandaq bolup Ë gha qarshi pikir chiqti?

Bu hil pikir bolsa, bu yil biz UKY-5 yighindin kéyin “e(emgek) di munazire qilghansiri manga aydinglashti, we Waris Mirsultan ependi bilen söhbetleshken kündin keyin uzun waqitqiche shu söhbet toghurluq uchurgha ige bolalmay men: “Bet ozgergendin keyinki qiyas" digen maqale yazdim. Uningda É bilen Ë ning qaysisini tallammighan oxshaydu dep qiyas qilip, nime üchün kélishelmigenlikning sewebini qiyas qilip sözlidim we É ni tallashning zorurligini az tola shey'ilidim(tepsilatini maqalining axirida köringlar). Delweqe men oylighandek Waris söhbetning rohini "Jawap" digen maqalisida ashkarlighandin keyin yeni Mirsultan epemdi É yaki bashqa shekilni elish kerekligini otturigha qoyghanlighini bilgendin keyin, mende Ë gha bolghan gumanim téximu ashti bu toghurluq izdinish qildim. Arqidin "Ë ni É dep Alayli" namliq uch maqale yazdim. Aldinqi ikki maqalide: "é" ni til-keyni sozuq tawush dep tonup. Bu xata bolup qalghan. Eslide "é" bolsa til-ara sozuq tawush iken. Bu xataliqni ittikla tonudum. Mesile bu iniqlima xata ketkini bilen mening ilgiri sürmekchi bolghan idiyerim yenila inkar qilinmayti[ chünki "ë" bolsa til-aldi sozuq tawush chiqip qalmidide...] . Shuning bilen teng "é,i" larning til-ara sozuq tawush bolup guruppilinishi mening idiyerimni ilgiri surushte téximu yaxshi purset yaritip berdi. Yeni men IPA(xelqaraliq fonitika), Uyghurche til qayda digenge oxshash sözleshtin sirt guzelliknimu sozleydighan boldum, chunki her nerse öz gurupisida güzel eger sunhi halda "é" ni bashqa gurupigha qoshup shulargha oxshash qilip yazimiz yeni "ë" disek güzellik bolmaydu eksiche kishilerge xata uchur beridu. Bu toghurluq maqale yazdim, maqalida chaqchaqlar arliship qelip könülsizlikler boldi. "Jeng" bashlinip ketti.

Yuqarqilar bolsa Ë we É toghurluq bir yildin béri bolup ötken munazir jeryanliri.

Emdi qandaq qilishimiz kerek? Eyiq diki /e/ gha ë bilen é bolsa qaysisini tallishimiz kerek?

Töwende aldi bilen chettin kirgen az bir qisim Uyghurche sözlüklerge qarayli. Buninggha oxshash nurghunlighan sözlükler bar(bezi sozlerde imla xataliqlar bolushi mumkin, kechuringlar):

Uyghurche
>>>>>téléwiziye, général, télégram, télégraf, téléfon, éléktir, réaksiye, ékologiye, opératsiye, Montréal, gén, génaologiye, géyologiye, akadémiye, réflaksiye, géomereriye, köpmédiye, prézident, intégral, intégrant, konférans, médisina, mélodiye, metabolizim, métal, métalurugiye, métamorfesis, métafor,métan,métil, géométiriye,géli, météorologiye, météorologiyechi, algébrachi, élément, ékuliberiyum,ékuwalent, étimologiye, fédéral, simmétiriye, baktériologiye, kafédiriye, diamétér, élastik, élastikiliq, éléktromagnétik, éléktroskop(éléktronluq mikroskop),éléktron, négatif, néon, paralél, pénisilin, pédal, pédagogika, réal, rézonant, téorma,komédiye, atmosféra, krédit,……..>>>>

Yuqarqi Uyghurche sözlükler Fransuzchida töwendikidek:

Fransuzche:
>>>>>> télévision, général, télégramme, télégraphe, téléphone, électricité, écologie, opération, Montréal, gène, généalogie, géologie, académie
,réflexe, géométrie,multimédia, président, intégral; intégrant, conférence, médecine, mélodie, métabolisme, métal ,métallurgie, métamorphose, métaphore, méthane, méthyle, matématika, géométrie, hélium, météorologie , météorologue; météorologiste , algébriste, élément, équilibre, équivalent, étymologie , fédéral, symétrique, bactériologie , cafétéria, diamètre , élastique, élasticité , électromagnétique , électroscope, électron, négatif, néon, parallèle, pénicilline, pédale, pédagogue, réel, résonnant , théorème, comédie, atmosphère,crédit……>>>>

Yuqurqudek men Ispanchidinmu isdinish qilip baqtim :

Ispanche >>>>hipérbola, lasérico, simétrico, telégrafo,teléfono, ……..
Uyghurche>>>>hipérbola, lasér, simmétiriye, télégraf, téléfon

Dimek bundaq Uyghurchigha oxshaydighan sözler Ispanchidimu nurghun bolishi mumkin.

Qaraydighan bolsaq "é" ning ishlitilishi asasi jehettin oxshaydu shuni ispatlaydiki "é" ning oqulushini Fransuslar /e/ yaki /ei/ dep oqushtin sirt biz uni daim /e/ depla oquymiz,[ ayrim ehwalda “reaksiye, Montreal, radeo” digeni heli köp kishiler reyaksiye, Montreial, radiyo dep oqushtin sirt ].


É ni tallighanda Uyghurche sözlüklerdiki nurghunlighan sözlerning Fransuzche we Ispanchidiki sözlerning yézilishigha asasi jehettin oxshishi zor exmiyetke ige. Fransuzlar we Ispanlar yaki Fransuzche we Ispanchidin xewiri bar yat millettler Uyghurche ögense téz qobul qilalaydu hem asan köneleydu. Hetta Uyghurlarmu Fransuzche yaki Ispanche ögengende téz masliship kétidu. Bu nahayiti yaxshi ish. Undaqta ë ni tallashning nime exmiyiti bar? Ë bolsa bir erzimeydighan tallashtur. Bizge yaki bashqilargha héchqandaq payda kelmeydu, eksiche biz yuqarqi tillarni ögengen chaghda ë ni é gha özgertishtek awarechiliqni ekilidu.

É ni ishletsek, Uyghurchidiki yuqarqi sozlukler Fransuslargha, Ispanlargha hette biz uqmaydighan bezi tillardiki milletlerge ghelite körinmeydu. He boptu ghelite körünse körünsun disek, biz Uyghurlar Fransusche yaki Ispanche ögengende ularni özgertip yézishimiz kerek, bu artuqche awarichiliq emesmu? Shuning üchün toghra tallash intayin muhim. Payda chiqidighan nersini tallishimiz, artuqche aware bolidighan nersilerdin özimizni qachurishimiz lazim.

Men oylandim, é ning paydiliq tereplirining köpligini. Eng qisqisi, MicrosoftWord da "élan" digen sözlükni "élan" dep yazsaq MirosoftWord aptimatik halda uni "élan" gha özgertidu(bubir tasadibiliq yene bu sozning Uyghurchigha oxshap qalghini). Bu é ning paydiliq ikenligi toghurluq eng addi misal(sinap beqinglar) bundaq bolushtiki sewep, English tilidimu é ni köp ishlitidighanlighida. 30% artuq sözlük Fransuzchidin kirgen, bezi sözler bolsa é ni ishlitip yazidu.

Albaniye tilida "ë" bar. Albanchida "ë" herpi Uyghurchidiki “e(emgek)” ke eng yéqin iken. Yeni Britaniye Englishchisidiki /er/ digen boghumning oqulushidek: better, term, letter......
Towendiki betni cheking: http://www.albanian.com/main/culture/language/alphabet.html

Men yene IPA(xelqaraliq fonitika elipbesi) betlirige berip izdinish qildim, ë ning xelqaraliq fonitikida oqulushi bolsa /e(emgek)/ ke yeqin iken, é bolsa /e(eyiq)/ yeqin iken. Töwendiki betke berip IPA belgilirini korunglar we öz quliqunglar bilen u tawushlarni anglanglar.

http://virga.org/cvf/index.html

Shuni qisturup ötüsh zörür yeni belkim Qazaqlarning yéngi yéziqi esinglarda bolushi mumkin, mening esimda qélishiche Qazaqchida Êê sozuq tawush bar idi. Qalghan sozuq tawushlar Uyghur yengi yeziqidiki sozuq tawushalrgha oxshash(xatalashmisam). Meningche 1960 yillarda meyli Uyghurche, Qazaqche we Qirghizche yéghi yéziqlar bolsun ularning Til-yéziq komititidiki tilshunaslar belgiliden(mutleq kopi Uyghur), perez qilsaq undaqta nime uchun Êê ni tallap Ëë ni tallimaydu? Ular Qazaqchidiki sozuq tawushlarning güzelligini oylimidimu? Yaki Ëë ni bilmemdu? Elwette bu herpning barlighini bilidu. Undaqta güzellik mesilisichu? Oylighan bolushi mumkin, lekin muhim mesile belkim bizningkige oxshash biri sozuq tawushlarning müjümelligini keltürüp chiqirishi ikkinchisi IPA(xelqaraliq fonitika) da ë ning /e(emgek)/ diki /e/ ge yeqin oqushushi bilen ë ning Qazaqchidiki shu tawushqa mas kelmesligidin sirt "ë" ning oqulushining turaqliq emesligi bolupmu Rostilida uning /yo/ dep oqulushi intayin salmaqni igenlishi mumkin, chunki u chaghda Roslarning tesiri teximu chuchluk, nurghun kishiler ë ni körüpla /yo/ dep oqushi téximu ininq.

Eger biz UKY ni IPA, Uyghur tili fonitikisi, güzellik qatarliq bir talay ishlargha maslishishi kerek disek. Ë ni É dep élishimiz kerek. Nime uchun bu yerde men güzellikni sözlidim. Chunki her nerse öz tipi we xarektiri bilen güzel bolidu. Yeni
Til-ara sozuq tawushlar bolghan "é,i" lar kiygen doppiliri körünüshte eng yéqin bolushtek artuqchilighi bilen güzel, hergizmu oxshimighan tip we xarektirdiki sozuq tawushlar bilen bir sepke tizip mejburi halda til-aldi sozuq tawushning doppisi bilen güzel bolmaydu yeni "ë,i".

Yéghinchaq qilip éytqanda:

1. É ning oqulushi “e(eyiq)" qa eng yeqin. Buni IPA iniqlidi.

2. É ning oqulushi ë gha qarighanda muqim.

É bolsa gerche beside /ei/ dep oqulsimu, qandaqla bolmisun bu birikmide /e(eyiq)/ digen tawush bar, huddi nurghun kishiler /réaksiye/,/radeo/ digen sozni "reiaksiye/reyaksiye, radiyo/radeyo" dep oqughanda oxshash. "éa" kelse Uyghur tilidimu ihtiyarsisliktin tilingiz özligidin /ei/ yeni /ey/ dep oqup qalisiz. Ë bolsa Roschida /yo/ dep oqulidu. Uyghurlarda bolsa Roslarning tesiri kop, Tilshunaslarmu deslepte hataliship bu tawush latinchida /yo/ dep oquydu dep yekun chiqarghan, IPA da ë /e(emgek)/ diki /e/ gha yeqin oquydighanlighini bayqimaptiken. Shuningdin korushke bolidiki Roslarning tesiri bizde qanchilik eghir ikenligini. UKY-5 qetimliq yighinda: Tillshunaslar mundaq deydu.

>>>>>>[Yeghin Tepsilati]----3) Ägär ä(äynäk) ni e(eynek) däp alghanda, e(eyiq) ni ë(ëyiq) däp elishqa toghra kelidu. Bu yärdiki ë bosa xalq’arada /yo/ digändäk täläppuz qilinidighan bolghachqa omumiylashmighi täs häm xalq’aralashturush prinsipqimu xilap; Uning ustigä ë ni xälqqä tonutush täs.>>>>>>

Yuqarqidin körüshke bolidu. Eger "é" tonushturulghan bolsa, "Ä" ni "e(emgek)" dep elip "e(eyiq)" ni "é" alidighanlighinimu ehtimalliqqa yeqin iken, shuning bilen bundaq munazirlerning alli burun UKY-5 ning élan qilinishi bilenla toxtaydighanlighinimu qiyasqa yeqin iken. Yene shundaq ishni qiyas qilghini boludiki, dimek "ë" gha muapiq herp tepilsa shu herpni ishlitidighanlighini derek beridu, chunki ë ni xelqqe tonushturush qeqiqeten tes, chunki Roslarning tesiri küchlükligidin awam helq ittikla uni /yo/ dep oquydu.[tilshunaslar shundaq oqughan yerde]

Dimek biz bashlinishtinla "ë" mesilisige sel qarap UIY diki "é" ni asanla tashliwetiptuq. Eslide yeni otken yili Dekabirda hazirqidek "ë" bilen "é" mesiliside keskin munazire bolghan bolsa UKY-5 qetimliq yighingha yaxshi teyyarliq bolatti. Yeni üstel üstide: "é,ë,e" lar bolatti. Ahirida "e, é" lar tallinip, munazirlar bügünguche dawamlashmayti.

Meningche UKY ning obekti yalghuz Xinjiangdiki Uyghurlarnila közge tutqan emes, belki dunyadiki barliq Uyghurlarni közge tutqan, dimek qisqisi sabiq Sovet Itipaqi dowletliride milliondin köprek Uyghurlar bar, ular Cyrillic(Slavian) élipbesige köngen, ulargha UKY diki /ë/ ni körsetsingiz, iniqla /yo/ dep oqushi perezdin yiraq emes. Buning UKY ni teximu kop kishilerge tonushturushqa tosalghuluq bolidu. Dimek tilshunaslarning tili boyiche eytqanda "ë ni xälqqä tonutush täs".

3. “É" ning imla qaydisida “ë" gha oxshash boghum ayrishtek yuki yoq.

4. Englishchide nurghunlighan sozler “é" bilen yezilidu. Buning paydisi barken ziyini yoq.

----café, attaché, resumé......

5. É bolsa ë din asan kirgizgili bolidu. Henzuche systimilarmu qollaydu.

Towendiki maqale: Burun yazghan é toghurluq maqalilar: özgertish bérildi. Ë we É gha ait tepsili ishlar towendiki maqalilarda sözlengen.

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]
Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.