VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

05/11/24 21:41:08 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, [3], 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 04/ 7/03 13:48:48
Author: Boran
Subject: Chet'el has isimlirini yezish toghurluq

Waqt: Dekabir 10, 2001
Menbe: MisiranBBS
Aptor: Boran

Essalam Abdurehim ependi, tordashlar:

Abdurehimning uzun yézilghan maqalisini oqup chiqtim, uning yazghanlirimni jümlimu-jumle, qurmu-qur yéship chüshendürgenlikige rexmet. Bu maqalida tene we siyasining purighi kélip tursimu, yaman emes yéziliptu dep oyludum, shundaqtimu bezi közqarashlarni ilim-pen`ge hörmet qilish asasida birlikke keltürüsh zörür dep qaridim, eslide burunraq inkas qayturushum kérekidi, birqa, toluq qorallinishqa biraz waqit kétip qaldi.

Emdi méning dimekchi bolghinim:

Chet`el tilidin kirgen xas isimlarni yézishta adetlen`genlirini adetlen`gen boyiche yézish, adetlenmigenlirige yézilishni asas, oquluxni qoshumche qilip yézish kérek dep qaraymen.

Bu gepni anglap beziler Boran yene gépidin yéniwaptu, diyishi mumkin, lékin imla qaide mesiliside ilim pen`ge hörmet qilmay amal yoq. "Uyghur tilining izahliq lughiti", "Henzuche-Uyghurche chong lughet", "Henzuche-Uyghurche dunya yer namliri lughiti", "Dunyadiki til-yéziqlar"(K.Katernz[Amerika]) qatarliq qoral kitaplarda chet`el tilidiki xas isimlarni qandaq yézish toghrisida éniq melumat yoqken. Emma, "Henzeche-In`gilizche-Uyghurche adem isimliri lughiti"din azraq birnerse bayqap qaldim. Kitapning kirish söz qismida muellip Quddus Hapiz mundaq dep yazghan:

<<<...Lughetni tüzüsh jeryanida, In'gilizche kishi isimlirini yézilishni asas qilip, ayrim boghumlarning oqulushighimu melum derijide étibar bérildi. Henzuchisi bir xil, In'gilizchisi her xil yezilghan isimlar töwandikidek hel qilindi:

Henzuche---In`gilizche-------Uyghurche

福尔-------Fowle-----------Fowl
福尔------------Faul(l)-----------Fawl
福尔------------Foell-------------Foel
福尔------------Foll---------------Fol
福尔------------Fall---------------Fal
福尔------------Pfohl-------------Fohl
福尔------------Forr---------------For

Burundin qélipliship qalghan bezi shexslerning isimliri qélipliship qalghini boyiche élindi:

Newton----------------------------Nyuton....>>>

Diqqet: Bu kitapta peqet In`gilizlarning ismila terjime qilinghan, yer namlirini yezishta " yer namliri lughiti"ge murajet qilindi, kona yeziqta "C,V"lar bolmighachqa, yézilishi asas, oqulushi qoshumche digen pirinsip boyiche, UKYda misal keltürgende yenila "C,V"lar saqlap qélindi.

(1) Qéliplashqan isimlar:

Egypt----------Misir
Denmark-----Daniye
India-----------Hindistan
Japan----------Yaponiye
Scotland------Shotlandiye
Gandhi--------Gendi(Rajip Gendi)
Socrates-----Soqrat(Yunan peylasopi)

(2) Yézilishi asas qilin'ghan isimlar:

Canada----------Canada
Iraq-----------------Iraq
Afghanistan-----Afghanistan
Alers--------------Alers
Ison---------------Ison
Drant-------------Drant
Crowa------------Crowa
Ritter-------------Ritter
Padel------------Padel
Redway---------Redway
Case-------------Case

(3) Oqulushu asas qilin'ghan isimlar:

Mc---------------Mac
Fox--------------Foks
Philp------------Flip
Hagge----------Hag
Lyng------------Lin'g
Bill--------------Bil
Smith----------Smit
Schoder------Shoder
Joule-----------Jowl
Odgers--------Odjers

Yuquridi misallarda adetlenmigen xas isimlarning yézilishighimu, oqulishimu étibar bérilgen, shunga noqul halda yézilishinila asas qilish toghra emes.Eger Abdurehim digendek yézilishila toghra dep qaralsa, u chaghda bashqilar "Mc, Fysh" digen isimlarni némidep oqushni bilelmey qalidu,uningdin bashqa "Egypt, India" digen dölet namliri bizge burunla "Misir,Hindistan" dep qélipliship ketken, adetlen'genlirimu yezilishi boyiche yazimiz disek u chaghda ottura-bashlanghuch mekteplerning matimatika, edebiyat, siyasi,tarix,,jughrapiye,biologiye,fizika,ximiye......qatarliq dersliklirini bir-birlep özgertishke toghra kélidu-de qalaymiqanchiliq peyda bolidu, axbarat-neshriyat orunlirimu uning bu pikrini qollimaydu, Marksni Marx, Marksizimni Marxisizim dep yazmaydu.

Dunyada ajayip-gharayip, elipbelik-elipbesiz, soldin onggha, ongdin solgha yézilidighan nurghun yéziqlar bar, Yaponchini élip éytsaq, beziler uni elipbelik yéziq, beziler gheyri elipbelik yeziq dise, yene beziler yerim elipbelik yéziq deydu,emma bu yenila ispatlinishni kütüp turidu (K.Katernz).Yaponchida xas isimlar köpünche Henzuche yezilidu, yézilishni asas qilghanda nimishqa "东京，大板”ni "Tokyo, Osaka" dep yazidu? "Tokyo, Osaka"lar "东京，大板”ning Yaponche oqulushi emesmu? Abdurehimning diyishiche bashqa tillarning In'gilizche yezilishi qandaq bolsa shu péti yézish kérekmish, buningda uning In'gilizchini azraq bilgenliki sewep bolghanghu deymen, gerche In'gilizchini bilidighanlar (800 milyon)Henzuchini bilidighanlardek köp bolmisimu(1 milyart 200 milyon) uning tarqilish dairisi Henzuchidin kengri bolghachqa xel'ara uchur-alaqe ishlirida muhim orunni igiligen, shundaqtimu, xas isimlar bir dölet, bir millet, bir shexsning özige xas nami tursa, buni In'gilizche bilen chetildurush tolimu külkilik tuyulidu.Mesilen:

Kirghiz----------Qirghiz
Uzbek-----------Özbék
Kazak-----------Qazaq
Arab-------------Ereb

Yuquridiki isimlarni In'gilizche yéshimizni Türki milletlerning héchqaysisi xalimaydu,shunga xas isimlarning noqul halda yézilishinila asas qilish aqilane chare emes, emma adetlen'genlirige bizgimu amal yoq.

English----------In'giliz(che)
Franch----------Fransuz(che)
German--------German(che)
Turkish---------Türk(che)
Chinese--------Henzuche

Tekitleshke erziydighini shuki, Abdurehimning gepide izchilliq saqlanmighan, u yézilishni asas qilimen deptu-yu, yene mawu geplernimu qiptu:

<<< 1. Shu xas isimlarning shu tildiki oqulushini asas qilip, Uyghurche ahang terjimisini yezish.
Mesilen: Mao Zedong(Henzuche)------Maw Zédong(Uyghurche)
Chirac(French)-----------------Shirak(Uyghurche)
Xinjiang(Henzuche)-----------Shinjang(Uyghurche>>>>

Bu qandaq mentiqe? Élishipla qalay didimghu! Bu ademni qaymuqturush bolmay nime?! Eger heqiqetke qaytip bu tallashni toghra tapqan bolsa uninggha hörmet qilimen.

Emdi, Uyghurchini bashqa tillargha örüsh mesilisidimu yenila adetlen`genlirini adetlen`gen boyiche yézish, adetlenmigenlirige yézilishni asas, oquluxni qoshumche qilip yézish kérek dep qaraymen. Mesilen:

Uyghurche----------------In'gilizche

Xalide---------------------Xalide
Sadiq---------------------Sadiq
Éli-------------------------Eli
Ürümchi-----------------Urumchi
Qaramay----------------Karamay
Aqsu----------------------Aksu

Buningda kéyinki sheherlerning nami In'gilizlargha qelipliship ketken, men Abdurehimge In'gilizlarning In'gilizche xeritisige qarang disem, u Henzularning In'gilizche xeritisige qarighan oxshaydu, bundaq bolsa asanla PINYINning tesirige uchrap kétidu.Eger yézilishni asas qilsa ular nime üchün "Uyghur"ni "Uighur" dep yazidu? U özimu tor bétige "Uighurbabylon..." dep isim qoyuptighu?

<<<>>>

Til digen til, yéziq digen yéziq, til herqandaq sharaitta yéziqtin üstün orunda turidu, iptidai jem'iyettin tartip uchur dewrigiche, uningdin yene allaqandaq dewrlergiche til yanila insanlarning eng muhim alaqilishish qorali bolidu, bizge yéziq tildek muhim bolmighachqa yéqinqi dewrlerde kona yéziqni UYYgha, UYYni yene kona yéziqqa, emdi yene UKYgha almashturup yürüwatimiz, til yéziqtin muhim bolghachqa héchkim Uyghur tilini özgertimiz digini yoq. Men bu yerde yéziq muhim emes dimidim, peqet til yéziqtin muhim dimekchi.

<<<>>>

Bu yerdiki gep siyasigha taqalmaydu, belki pinyin'ge taqilidu, burun Henzular siziqliq pinyin ishlitetti(Henzuche-Uyghurche lughet yaki 新华字典ge diqqet bilen qaralsun), Xianggangliqlarning tilida Guangdong shiwisi muhim orunda turidu, shunga ular Guangdong pinyinining tesirige uchrighan(便译通---Xianggangda ishlen'gen alqan kompiyutérining yéziq kirgüzüsh usuligha qaralsun).kéyin hökümet PUTONGHUAni birlikke kelturgechke oqulushni(yézilishni) asas qiliwatidu, chunki PUTONGHUAda oqulush bilen yézilish oxshash pinyin bilen ipadilinidu, bu mesilide siyasini destsk qiliwélishning hajiti yoq.

<<<>>>

Éghiz tilini yéziq tiligha yéqinlashturghanning nimisi yaman? sözlerni mukemmel atighanning nemisi yaman? Sizdekler mushundaq digechkila Uyghurche xas isimlarni atashta qalaymiqanchiliq körüliwatidu. mening dimekchi bolghinim Ereb tilidin kirgen Uyghurche isimlar bizge qandaq özleshken bolsa shu oqulushni asas qilish kérek.Mesilen:

Abdulehet---------------Ablet
Abdulreshid------------Abdureshit
Muhemmed------------Muhemmed
Abdulsemed----------Abdusemet
Fatime------------------Patime
Fehmi-------------------Pehmi

Kechürüng, '' Abdiréyim'' digen isimni "izahliq lughet"tin aqturup tapalmidim, peqet "Abdurehim" digen isimnila taptim (6-qisim, 808-bet),emdi men sizning ismingizni lughet boyiche atimaqchi, siz özingizni "Abdiréyim" dep atashqa hoquqluq, biraq siz bilen isimdash bolghan bashqilarni undaq atash hoqoqingiz yoq, siz özingizning ismini shundaq atashni toghra tapsingiz atawéring, biraq u isim bashqilarning neziride(axbarat-neshriyat) texellus bolmisila menggü sizning leqimingiz bopqalidu,chünki ''izahliq lughette'' shundaq yezilghanken, shu boyiche qéliplishidu, ataqliq yazghuchi, alim Ötkür ependimu "Iz" romanining béshidiki süritining astigha qéliplashqini boyiche imza qoyghan. Emdi sizmu shundaq atang hem yézing, esli arilashmay digen, bu gepni sizge köngül bölüp dewatimen “Muhemmed” digen isimni Muhemmet, Muxemmet, Memmet, Memet, Met digenlerning hemmisini toghra dep turuwalsingiz, biz qachanliqqa ilghar milletlerdek famililik milletlerdin orun alalaymiz? “Abduréhim”ni Abdiréyim, Abdirim, Aptiyim dep yursek siz buningdin haqaret his qilmamsiz? Biz xeqning ''chong kadir''liri özini ''milli'' dep atighachqa Henzularmu bizni "minzu" dep atawatidu, "minzu tongzhi" dep qoyidu texi yéqinchiliq qilip. Hazir mushundaq atashning tesiride minkaohen aghiniler "Abdurehim"ni Abdu yaki Abudu dep atashqa bashlidi "Gül" kelidighan yéqimliq isimlarni omumlashturup "Guli" depla ataydighan boldi, bu késel tedriji Uyghurche oqughanlarghimu yuquwatidu, sizge ochuqini éytsam, bashqilarning sizni Abudu, Abdu, Reyim, Rehi...dep atishi qandaqtur yeqinchiliq qilghini emes, belki, ismingizni atashqa horunluq qilghanliqi yaki kemsitkenlikini bildüridu, shunga uyqungizni échip derhal ismingizni toghrilang. Siz mundaq atashlarni "meni ekiletti" dep chüshensingiz tolimu hamaqetlik qilghan bolisiz.

<<< Kérim ni Keri
Réhim ni Rehi
Nurmemet ni Nuri

Nime digen addi hem yeqimliq isimlar-he!>>>>

Buni qandaqmu yéqimliq digili bolidu? Yéqimliq diyilse Ghuljida isimlarning axirigha "m, um" tawushini qoyghanliqini yéqimliq dise bolidu.Mesilen:

Patime------Patimem
Aliye---------Aliyem
Nuzuk------Nuzugum
Ghunche---Ghunchem
Nur-----------Nurum

Uningdin bashqa Xotende "um" tawushini qoshup yéqinchiliqni bil'üridighan adet bar.Mesilen:

Mamut--------Mamutum
Awut-----------Awutum
Sawut---------Sawutum
Nur-------------Nurum

Mana bularni yéqimliq dise bolidu.

Qeshqer, Atushlarda isimlarni qisqartip "esh,ek,aq" digen qoshumchilar bilen ekiletme isim yasash we shu isim singip qelip omur boyi shu isim bilen atilidighan isimlar mewjut. Mesilen:

Enwer---------Enesh
Muqeddes---Muqesh
Munire--------Munesh
Abla-----------Abaq
Peride--------Peridek
Patime------Patek
Ghopur------Ghopurek
Obul----------Obuq
Nurjan, Nurane------Nurek

Bu isimlar xeli yeqimliq anglinishi mumkin, emdi siz töwendikilerge qarang:

Ömer------------Ömek(sen'et ömiki)
Sopi-------------Sopek(qol traktori)
Jüme-----------Jümek(su jümiki)
Weli------------Welek(lükchek)
Medeniyet---Medek(qonaq mediki)
Köresh-------Körek(tiyatir)
Qurban------Quwan---------Qunesh--------Qunek------Qonaq
Yalqun------Yalaq(itning yaliqi)
Kamil--------Kamak(chishi yoq)
Awut---------Awaq(oruq)

Nime digen ghelite, yeqimsiz isimlar he! lékin bu isimlarni kishiler bashqilarning yaman gépini qilghanda yaki leqem ornida kemsitip ishlitidu.Shunga xas isimlarni qéliplashturup uni téximu yéqimliq, teximu toghra teleppuz qilish intayin muhim.

Yighip éytqanda, chet'elche yaki Uyghurche xas isimlarni bir-birige aylandurushta , adetlen`genlirini adetlen`gen boyiche yézish, adetlenmigenlirige lughet terkibi boyiche yézilishni asas, oquluxni qoshumche qilip yézish kérek dep qaraymen.

Yene bir gepnimu dep qoyay, bu qétim toluq qorallinish üchün "terjimide qéynilish"ni bahane qilip, töwendiki bir türküm qoral kitaplarni sétiwalghuzdum, dostum Abdurehimjanning 1074.30 yuen qimmitidiki bu kitaplarni hökümetning namida manga sowgha qilghanliqigha alahide rehmet eytimen.

Paydilan'ghan matériallar:

Henzuche-Uyghurche chong lughet(Enwer Jappar..., Xinjiang yashlar-ösmurler neshriyati 2001-yil , 2 qisim)
Uyghur tilining izahliq lughiti(Abliz Yaqup, Ghenizat Gheyyurani...,milletler neshriyati, 1990-yil, 6 qisim)
Henzuche-In'gilizche-Uyghurche adem isimliri lughiti(Quddus Hapiz, Xinjiang xelq neshriyati, 1996-yil )
Henzuche-Uyghurche dunya yer namliri lughiti(Enwer Jappar..., Xinjiang xelq neshriyati,1998-yil)


Xosh, imlada xataliq yaki gep-sözlirimde qopalliq bolsa kechüriwitersiler.


Essalam Abdurehim ependi, tordashlar:

Abdurehimning uzun yézilghan maqalisini oqup chiqtim, uning yazghanlirimni jümlimu-jumle, qurmu-qur yéship chüshendürgenlikige rexmet. Bu maqalida tene we siyasining purighi kélip tursimu, yaman emes yéziliptu dep oyludum, shundaqtimu bezi közqarashlarni ilim-pen`ge hörmet qilish asasida birlikke keltürüsh zörür dep qaridim, eslide burunraq inkas qayturushum kérekidi, birqa, toluq qorallinishqa biraz waqit kétip qaldi.

Emdi méning dimekchi bolghinim:

Chet`el tilidin kirgen xas isimlarni yézishta adetlen`genlirini adetlen`gen boyiche yézish, adetlenmigenlirige yézilishni asas, oquluxni qoshumche qilip yézish kérek dep qaraymen.

Bu gepni anglap beziler Boran yene gépidin yéniwaptu, diyishi mumkin, lékin imla qaide mesiliside ilim pen`ge hörmet qilmay amal yoq. "Uyghur tilining izahliq lughiti", "Henzuche-Uyghurche chong lughet", "Henzuche-Uyghurche dunya yer namliri lughiti", "Dunyadiki til-yéziqlar"(K.Katernz[Amerika]) qatarliq qoral kitaplarda chet`el tilidiki xas isimlarni qandaq yézish toghrisida éniq melumat yoqken. Emma, "Henzeche-In`gilizche-Uyghurche adem isimliri lughiti"din azraq birnerse bayqap qaldim. Kitapning kirish söz qismida muellip Quddus Hapiz mundaq dep yazghan:

<<<...Lughetni tüzüsh jeryanida, In'gilizche kishi isimlirini yézilishni asas qilip, ayrim boghumlarning oqulushighimu melum derijide étibar bérildi. Henzuchisi bir xil, In'gilizchisi her xil yezilghan isimlar töwandikidek hel qilindi:

Henzuche---In`gilizche-------Uyghurche

福尔-------Fowle-----------Fowl
福尔------------Faul(l)-----------Fawl
福尔------------Foell-------------Foel
福尔------------Foll---------------Fol
福尔------------Fall---------------Fal
福尔------------Pfohl-------------Fohl
福尔------------Forr---------------For

Burundin qélipliship qalghan bezi shexslerning isimliri qélipliship qalghini boyiche élindi:

Newton----------------------------Nyuton....>>>

Diqqet: Bu kitapta peqet In`gilizlarning ismila terjime qilinghan, yer namlirini yezishta " yer namliri lughiti"ge murajet qilindi, kona yeziqta "C,V"lar bolmighachqa, yézilishi asas, oqulushi qoshumche digen pirinsip boyiche, UKYda misal keltürgende yenila "C,V"lar saqlap qélindi.

(1) Qéliplashqan isimlar:

Egypt----------Misir
Denmark-----Daniye
India-----------Hindistan
Japan----------Yaponiye
Scotland------Shotlandiye
Gandhi--------Gendi(Rajip Gendi)
Socrates-----Soqrat(Yunan peylasopi)

(2) Yézilishi asas qilin'ghan isimlar:

Canada----------Canada
Iraq-----------------Iraq
Afghanistan-----Afghanistan
Alers--------------Alers
Ison---------------Ison
Drant-------------Drant
Crowa------------Crowa
Ritter-------------Ritter
Padel------------Padel
Redway---------Redway
Case-------------Case

(3) Oqulushu asas qilin'ghan isimlar:

Mc---------------Mac
Fox--------------Foks
Philp------------Flip
Hagge----------Hag
Lyng------------Lin'g
Bill--------------Bil
Smith----------Smit
Schoder------Shoder
Joule-----------Jowl
Odgers--------Odjers

Yuquridi misallarda adetlenmigen xas isimlarning yézilishighimu, oqulishimu étibar bérilgen, shunga noqul halda yézilishinila asas qilish toghra emes.Eger Abdurehim digendek yézilishila toghra dep qaralsa, u chaghda bashqilar "Mc, Fysh" digen isimlarni némidep oqushni bilelmey qalidu,uningdin bashqa "Egypt, India" digen dölet namliri bizge burunla "Misir,Hindistan" dep qélipliship ketken, adetlen'genlirimu yezilishi boyiche yazimiz disek u chaghda ottura-bashlanghuch mekteplerning matimatika, edebiyat, siyasi,tarix,,jughrapiye,biologiye,fizika,ximiye......qatarliq dersliklirini bir-birlep özgertishke toghra kélidu-de qalaymiqanchiliq peyda bolidu, axbarat-neshriyat orunlirimu uning bu pikrini qollimaydu, Marksni Marx, Marksizimni Marxisizim dep yazmaydu.

Dunyada ajayip-gharayip, elipbelik-elipbesiz, soldin onggha, ongdin solgha yézilidighan nurghun yéziqlar bar, Yaponchini élip éytsaq, beziler uni elipbelik yéziq, beziler gheyri elipbelik yeziq dise, yene beziler yerim elipbelik yéziq deydu,emma bu yenila ispatlinishni kütüp turidu (K.Katernz).Yaponchida xas isimlar köpünche Henzuche yezilidu, yézilishni asas qilghanda nimishqa "东京，大板”ni "Tokyo, Osaka" dep yazidu? "Tokyo, Osaka"lar "东京，大板”ning Yaponche oqulushi emesmu? Abdurehimning diyishiche bashqa tillarning In'gilizche yezilishi qandaq bolsa shu péti yézish kérekmish, buningda uning In'gilizchini azraq bilgenliki sewep bolghanghu deymen, gerche In'gilizchini bilidighanlar (800 milyon)Henzuchini bilidighanlardek köp bolmisimu(1 milyart 200 milyon) uning tarqilish dairisi Henzuchidin kengri bolghachqa xel'ara uchur-alaqe ishlirida muhim orunni igiligen, shundaqtimu, xas isimlar bir dölet, bir millet, bir shexsning özige xas nami tursa, buni In'gilizche bilen chetildurush tolimu külkilik tuyulidu.Mesilen:

Kirghiz----------Qirghiz
Uzbek-----------Özbék
Kazak-----------Qazaq
Arab-------------Ereb

Yuquridiki isimlarni In'gilizche yéshimizni Türki milletlerning héchqaysisi xalimaydu,shunga xas isimlarning noqul halda yézilishinila asas qilish aqilane chare emes, emma adetlen'genlirige bizgimu amal yoq.

English----------In'giliz(che)
Franch----------Fransuz(che)
German--------German(che)
Turkish---------Türk(che)
Chinese--------Henzuche

Tekitleshke erziydighini shuki, Abdurehimning gepide izchilliq saqlanmighan, u yézilishni asas qilimen deptu-yu, yene mawu geplernimu qiptu:

<<< 1. Shu xas isimlarning shu tildiki oqulushini asas qilip, Uyghurche ahang terjimisini yezish.
Mesilen: Mao Zedong(Henzuche)------Maw Zédong(Uyghurche)
Chirac(French)-----------------Shirak(Uyghurche)
Xinjiang(Henzuche)-----------Shinjang(Uyghurche>>>>

Bu qandaq mentiqe? Élishipla qalay didimghu! Bu ademni qaymuqturush bolmay nime?! Eger heqiqetke qaytip bu tallashni toghra tapqan bolsa uninggha hörmet qilimen.

Emdi, Uyghurchini bashqa tillargha örüsh mesilisidimu yenila adetlen`genlirini adetlen`gen boyiche yézish, adetlenmigenlirige yézilishni asas, oquluxni qoshumche qilip yézish kérek dep qaraymen. Mesilen:

Uyghurche----------------In'gilizche

Xalide---------------------Xalide
Sadiq---------------------Sadiq
Éli-------------------------Eli
Ürümchi-----------------Urumchi
Qaramay----------------Karamay
Aqsu----------------------Aksu

Buningda kéyinki sheherlerning nami In'gilizlargha qelipliship ketken, men Abdurehimge In'gilizlarning In'gilizche xeritisige qarang disem, u Henzularning In'gilizche xeritisige qarighan oxshaydu, bundaq bolsa asanla PINYINning tesirige uchrap kétidu.Eger yézilishni asas qilsa ular nime üchün "Uyghur"ni "Uighur" dep yazidu? U özimu tor bétige "Uighurbabylon..." dep isim qoyuptighu?

<<<>>>

Til digen til, yéziq digen yéziq, til herqandaq sharaitta yéziqtin üstün orunda turidu, iptidai jem'iyettin tartip uchur dewrigiche, uningdin yene allaqandaq dewrlergiche til yanila insanlarning eng muhim alaqilishish qorali bolidu, bizge yéziq tildek muhim bolmighachqa yéqinqi dewrlerde kona yéziqni UYYgha, UYYni yene kona yéziqqa, emdi yene UKYgha almashturup yürüwatimiz, til yéziqtin muhim bolghachqa héchkim Uyghur tilini özgertimiz digini yoq. Men bu yerde yéziq muhim emes dimidim, peqet til yéziqtin muhim dimekchi.

<<<>>>

Bu yerdiki gep siyasigha taqalmaydu, belki pinyin'ge taqilidu, burun Henzular siziqliq pinyin ishlitetti(Henzuche-Uyghurche lughet yaki 新华字典ge diqqet bilen qaralsun), Xianggangliqlarning tilida Guangdong shiwisi muhim orunda turidu, shunga ular Guangdong pinyinining tesirige uchrighan(便译通---Xianggangda ishlen'gen alqan kompiyutérining yéziq kirgüzüsh usuligha qaralsun).kéyin hökümet PUTONGHUAni birlikke kelturgechke oqulushni(yézilishni) asas qiliwatidu, chunki PUTONGHUAda oqulush bilen yézilish oxshash pinyin bilen ipadilinidu, bu mesilide siyasini destsk qiliwélishning hajiti yoq.

<<<>>>

Éghiz tilini yéziq tiligha yéqinlashturghanning nimisi yaman? sözlerni mukemmel atighanning nemisi yaman? Sizdekler mushundaq digechkila Uyghurche xas isimlarni atashta qalaymiqanchiliq körüliwatidu. mening dimekchi bolghinim Ereb tilidin kirgen Uyghurche isimlar bizge qandaq özleshken bolsa shu oqulushni asas qilish kérek.Mesilen:

Abdulehet---------------Ablet
Abdulreshid------------Abdureshit
Muhemmed------------Muhemmed
Abdulsemed----------Abdusemet
Fatime------------------Patime
Fehmi-------------------Pehmi

Kechürüng, '' Abdiréyim'' digen isimni "izahliq lughet"tin aqturup tapalmidim, peqet "Abdurehim" digen isimnila taptim (6-qisim, 808-bet),emdi men sizning ismingizni lughet boyiche atimaqchi, siz özingizni "Abdiréyim" dep atashqa hoquqluq, biraq siz bilen isimdash bolghan bashqilarni undaq atash hoqoqingiz yoq, siz özingizning ismini shundaq atashni toghra tapsingiz atawéring, biraq u isim bashqilarning neziride(axbarat-neshriyat) texellus bolmisila menggü sizning leqimingiz bopqalidu,chünki ''izahliq lughette'' shundaq yezilghanken, shu boyiche qéliplishidu, ataqliq yazghuchi, alim Ötkür ependimu "Iz" romanining béshidiki süritining astigha qéliplashqini boyiche imza qoyghan. Emdi sizmu shundaq atang hem yézing, esli arilashmay digen, bu gepni sizge köngül bölüp dewatimen “Muhemmed” digen isimni Muhemmet, Muxemmet, Memmet, Memet, Met digenlerning hemmisini toghra dep turuwalsingiz, biz qachanliqqa ilghar milletlerdek famililik milletlerdin orun alalaymiz? “Abduréhim”ni Abdiréyim, Abdirim, Aptiyim dep yursek siz buningdin haqaret his qilmamsiz? Biz xeqning ''chong kadir''liri özini ''milli'' dep atighachqa Henzularmu bizni "minzu" dep atawatidu, "minzu tongzhi" dep qoyidu texi yéqinchiliq qilip. Hazir mushundaq atashning tesiride minkaohen aghiniler "Abdurehim"ni Abdu yaki Abudu dep atashqa bashlidi "Gül" kelidighan yéqimliq isimlarni omumlashturup "Guli" depla ataydighan boldi, bu késel tedriji Uyghurche oqughanlarghimu yuquwatidu, sizge ochuqini éytsam, bashqilarning sizni Abudu, Abdu, Reyim, Rehi...dep atishi qandaqtur yeqinchiliq qilghini emes, belki, ismingizni atashqa horunluq qilghanliqi yaki kemsitkenlikini bildüridu, shunga uyqungizni échip derhal ismingizni toghrilang. Siz mundaq atashlarni "meni ekiletti" dep chüshensingiz tolimu hamaqetlik qilghan bolisiz.

<<< Kérim ni Keri
Réhim ni Rehi
Nurmemet ni Nuri

Nime digen addi hem yeqimliq isimlar-he!>>>>

Buni qandaqmu yéqimliq digili bolidu? Yéqimliq diyilse Ghuljida isimlarning axirigha "m, um" tawushini qoyghanliqini yéqimliq dise bolidu.Mesilen:

Patime------Patimem
Aliye---------Aliyem
Nuzuk------Nuzugum
Ghunche---Ghunchem
Nur-----------Nurum

Uningdin bashqa Xotende "um" tawushini qoshup yéqinchiliqni bil'üridighan adet bar.Mesilen:

Mamut--------Mamutum
Awut-----------Awutum
Sawut---------Sawutum
Nur-------------Nurum

Mana bularni yéqimliq dise bolidu.

Qeshqer, Atushlarda isimlarni qisqartip "esh,ek,aq" digen qoshumchilar bilen ekiletme isim yasash we shu isim singip qelip omur boyi shu isim bilen atilidighan isimlar mewjut. Mesilen:

Enwer---------Enesh
Muqeddes---Muqesh
Munire--------Munesh
Abla-----------Abaq
Peride--------Peridek
Patime------Patek
Ghopur------Ghopurek
Obul----------Obuq
Nurjan, Nurane------Nurek

Bu isimlar xeli yeqimliq anglinishi mumkin, emdi siz töwendikilerge qarang:

Ömer------------Ömek(sen'et ömiki)
Sopi-------------Sopek(qol traktori)
Jüme-----------Jümek(su jümiki)
Weli------------Welek(lükchek)
Medeniyet---Medek(qonaq mediki)
Köresh-------Körek(tiyatir)
Qurban------Quwan---------Qunesh--------Qunek------Qonaq
Yalqun------Yalaq(itning yaliqi)
Kamil--------Kamak(chishi yoq)
Awut---------Awaq(oruq)

Nime digen ghelite, yeqimsiz isimlar he! lékin bu isimlarni kishiler bashqilarning yaman gépini qilghanda yaki leqem ornida kemsitip ishlitidu.Shunga xas isimlarni qéliplashturup uni téximu yéqimliq, teximu toghra teleppuz qilish intayin muhim.

Yighip éytqanda, chet'elche yaki Uyghurche xas isimlarni bir-birige aylandurushta , adetlen`genlirini adetlen`gen boyiche yézish, adetlenmigenlirige lughet terkibi boyiche yézilishni asas, oquluxni qoshumche qilip yézish kérek dep qaraymen.

Yene bir gepnimu dep qoyay, bu qétim toluq qorallinish üchün "terjimide qéynilish"ni bahane qilip, töwendiki bir türküm qoral kitaplarni sétiwalghuzdum, dostum Abdurehimjanning 1074.30 yuen qimmitidiki bu kitaplarni hökümetning namida manga sowgha qilghanliqigha alahide rehmet eytimen.

Paydilan'ghan matériallar:

Henzuche-Uyghurche chong lughet(Enwer Jappar..., Xinjiang yashlar-ösmür ler neshriyati 2001-yil , 2 qisim)
Uyghur tilining izahliq lughiti(Abliz Yaqup, Ghenizat Gheyyurani...,milletler neshriyati, 1990-yil, 6 qisim)
Henzuche-In'gilizche-Uyghurche adem isimliri lughiti(Quddus Hapiz, Xinjiang xelq neshriyati, 1996-yil )
Henzuche-Uyghurche dunya yer namliri lughiti(Enwer Jappar..., Xinjiang xelq neshriyati,1998-yil)


Xosh, imlada xataliq yaki gep-sözlirimde qopalliq bolsa kechüriwitersiler.

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Replies:

Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.