VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

10/25/24 13:11:04 [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, 6, [7], 8, 9, 10 ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 07/12/01 23:55:00
Author: Muhemmed Erdem
Subject: Yeziq Ozgertix Birdinbir Ciqix Yolimu?

Yeziq Ozgertix Birdinbir Ciqix Yolimu?

Tursun Erxidin
(Xinjiang Geziti elindi)
"Urumci keclik geziti" ning 2000 - yili 16 - dekabir sanigha "Tunji Uyghur kompyuter yeziqining deslepki layihisi" bekitilgenliki toghrisida hewer berildi. Jama'etcilikke bu "Sowghat" ni teqdim qilmaqci bolghanlar "Layihe" ni bekitkuciler: Uyghur kona yeziqi ongdin solgha yezilidighan bolghacqa, tetqiqatlar, derslikler we kespiy materiyallarda hilmuhil sewenlikler, qiyinciliqlardin haliy bolghili bolmidi, xunga latin herplirini Uyghur herplirining ornigha dessitix lazim, dep qarighan.
Melumki, yeziq ozgertix putkul milletning ma'arip, pen, medeniyet, sapasigha, edebiyat - sen'itige, en'enisige, yeziq ozgertix zoruriyitige, yeziq ozgertix ehtiyaji we telipige, xundaqla iqtisadiy kucige asasen, aptonom rayonluq helq hokumitining texkillixi, yerlik her derijilik helq hokumitining texkillixi, yerlik her derijilik helq hokumetlirining qol selip ixlixi, ammining omumiy rayining mayilliqi, aptonom rayonluq helq wekiller qurultiyining helqtin qayta - qayta pikir elixi, qarap ciqixi, delillixi we mutleq kop sandiki awaz arqiliq maqullixidin otkuzup bekitilidighan zor ix. U hergizmu bir necce mutehessisning bir yerge yighilip muzakire qilixi arqiliqla bekitip ciqidighan ix emes.
Ular belkim "Uyghur yeziqini kompyuterda qollinix qolaysiz, u ongdin solgha yezilidu, herplirining sani kop" deyixi mumkin. Eger xundaq bolsa bu tetqiqatcilirimiz hem alimlirimizni tehimu muhim tetqiqat temiliri bilen teminligenlik bolidu. Mesilen: Uyghur yeziqini soldin onggha yezix yaki kompyuterda soldin onggha oqux usullirini kexip qilix, herplerni muwapiq yighincaqlax, mexghulat tertiplirini we mexghulat basquclirini ilmiy, tehnikiliq asasta tertipke turghuzux, addiylaxturux ustide izdinix kerekqu! Bu heqte xunce murekkep, sani ceksiz bolghan Henzuce hetlerning kompyutergha kirguzuluxi, Ereb, Yapon yeziqlirining, hetta necce ming yillar tarih sehnisidin ghayip bolghan, 3 milyon Yehudiy ahalisining yeziqi bolghan ibray yeziqining kompyutergha kirguzuluxi tetqiqatcilirimizgha nahayiti yahxi ulge bolalaydu.
Bu yerde yene xunimu eskertip otux kerekki, hazir latin yeziqini Uyghur yeziqining ornigha dessitixni otturigha qoyuwatqanlar Latince, In'glizce bilidighan yaki xu yeziqlarda sawat ciqarghanlar bolup, ular ucun eytqanda u yeziqmu, bu yeziqmu ohxax, bundaq kamaletke yetken, kop hil yeziqni igiligen alimlar bizde kop emes. Emma yeziq ozgertixning ziyinini tartidighanlar necce milyon ahalining uctin bir qismi sawatsiz halette turuwatqan Uyghur helqi. Xunga tebi'iy pen alimlirimiz, kompyutercilirimiz Uyghur yeziqini tebi'y penning herqaysi sahelirige congqur singdurup, hetta dunyawi yeziqlar qataridin orun aldurup, heqiqiy tebi'iy pen alimliri ikenlikini ispatlighan bolsa tehimu ehmiyetlik we qedirlik bolghan bolatti.
Yeziq ozgertix xamilini qayta ciqirix yaki kompyuter yeziqini ijad qilip bir millet ikki hil yeziq qollinixtek weziyetni peyda qilsaq, millitimizning ma'arip, pen, medeniyet, edebiyat - sen'et qurulmisida qalaymiqanciliq kelip ciqidu. Yene bir jehettin hazir Uyghur oqughucilargha ana til - yeziqini oginixtin sirt, Henzu til - yeziqini oginix zorur xert qiliniwatidu hem cet el til - yeziqini oginix texebbus qiliniwatidu. Muxundaq xara'itta, ulargha Uyghurce kompyuter yeziqini oginix tengilsa ularning yuki tehimu eghirlixip, omri sawat ciqirix bilenla otup ketidighan halet xekillinidu.
Yene bir jehettin, kompyuterda Latince, adette Uyghurce yeziq qollinidighan, yeni bir millet ikki hil yeziq ixlitidighan weziyetni peyda qilix -- Xinjangning ijtima'iy muqimliqigha paydisiz. Eyni yillarda yengi yeziqni mejburiy yolgha qoyux Uyghurlarning qattiq naraziliqigha sewep bolghanidi. Cunki Junggoda aldinqi qatarda turidighan Uyghur ma'aripida yengi yeziqning yolgha qoyulixi bilen zor bir turkum tayanc ziyaliylar birdinla sawatsizlargha aylinip qaldi buning bilen jem'yette sawatsizliq yamrap Uyghur ma'aripi 20 yil cekinip ketti . Cunki Uyghur helqi slawiyance, Latince we yengi yeziqqa emes, uzaq esirlik uzluksiz toluqlax we mukemmellexturux netijiside, herqandaq milletning tilini ipadiligili bolidighan Uyghur yeziqi bilen sawatsizliqni tezdin tugitip ma'arip, pen, medeniyet we edebiyat - sen'ette aldinqi qatargha otuxke texna idi. Netijide 20 yil zorlap yolgha qoyulghan yengi yeziq aqiwet ornini boxitip berixke mejbur boldi. Xunga bu acciq sawaqni qobul qilix kerek. Bizning yeziqlirimiz tarihtin buyan huddiy ozimizge ohxax ozgirixcan bolup, tohtawsiz ozgirip kelgen. Yazma menbelerdin melum boluxice, ejdadlirimiz sansikirit yeziqi, qaruxti yeziqi, Urhun Yensey yeziqi (Turk - Ronik yeziqi), qedimki Uyghur yeziqi we yene alliqandaq namlarda atilidighan yeziqlarni qollan'ghan, ijad qilghan, islah qilghan we coruwetken. Ereb elepbesi asasida ijad qilin'ghan Uyghur yeziqimu Yusup Has Hajip, Mehmud Qexqiri zamanidin buyan ixlitilip, islah qilinip, ozgertilip, coruwetilip we yene qayta qollinixtek jeryanni baxtin kecurdi. Bu heqtiki gepni hazirqi zaman temisigha yotkisek, ereb elipbesi asasidiki Uyghur yeziqi ustidiki muhim islahat 1920 - yilining baxlirida sabiq Sowet ittipaqidiki Uyghur ziyalyliri teripidin yurguzulgen. U caghdiki islahatning merkiziy nixani Uyghur tilining fonitikiliq qanuniyetlerge maslaxmay keliwatqan 28 herplik Uyghur yeziqini Uyghur tilining qanuniyetlirige maslaxturux we imlada sadir boluwatqan hataliqlarni azaytixqa qaritilghanidi hem 1925 - yil 18 - iyul Almuta xehiride tunji qetim Uyghur mu'ellimlirining kengexmisi uyuxturulup, Uyghur tili emeliyitide ance zoruriyiti yoq dep qaralghan toqquz herp ciqirip taxlinip, uning ornigha Uyghur tilining ozige has sozuq hem uzuk tawuxlirini ipadilexte zorur Bolghan "A, C, P, U, E, Ng, G, Zj" qatarliq sekkiz herp qobul qilin'ghanidi. Xu qetimqi islahattin, bolupmu 1952 - yili "Xinjang olkisidiki az sanliq milletlerning til - yeziqini tetqiq qilix, islah qilix komiteti" qurulghandin keyin, Uyghur tili emeliyitide yoluqqan yengi mesililer uzluksiz sistemliq tetqiq qilinip we hel qilinip, bugunki kun'ge kelgende herp sani 32 ge yetkuzulgen, herqandaq milletning tilini ipadilep bergili bolidighan mukemmel yeziqqa aylanduruldi. Bu yeziq millitimiz ilgiri qollan'ghan yeziqlarning tarihdinmu uzaq bolghan ming yilliq muxeqqetlik tarihni besip otup, millitimizning aditi we en'enisige singip ketken heqiqiy Uyghur yeziqi bolup tewrenmes orun'gha muxerrep boldi. Xunga biz uzaq tarihqa ige yeziqimizni qedirliximiz, uni soyuximiz we uni dunyadiki aldinqi qatardiki yeziqlargha aylandurux ucun tirixcanliq korsitiximiz lazim.
Hazir jem'iyette kompyuter tehnikisi we in'gliz tili ogenmise goya xallinip ketidighandek bir hil texwiqat ew elip ketiwatidu, kompyuter u bir tehnika, latin yeziqi, in'gliz tili u bir milletning tili we yeziqi. Xunga ularni bir tehnika we bir til supitide oginix lazim, ularni milletlerning qutqazghucisi dep qariwelix tolimu hata. Hazirqi zamandiki tereqqiy tapqan milletlerning tarihigha nezer salsaq, ularningmu qaxxaqliq, qalaqliq, qaymuqux, tengirqax qatarliq basquclarni baxtin kecurgenliki, andin ozlirining hem baxqilarning tarihidiki ghalibiyet tejribiliri we meghlubiyet sawaqlirini estayidil yekunlep, uning icidin yol tepip, xu yolda ewladmu ewlad eghixmay mengix arqiliq yuksek orun'gha koturulgenlikini korimiz. Gepni ocuqraq eytsaq, hazir gherb elliri otmuxte xerq ellirining tili we yeziqini qobul qilghan emes. Cunki herqandaq millet herqandaq ilim - penni oz ana tili we yeziqida ogense eng asan we keng qobul qilalaydu, xundaqla uni oz helqi arisida qance keng omumlaxtursa, uning yuqirigha koturuluximu xunce tez we yuksek bolidu. Xunga dolitimizning hakimiyet tuzulmisi, qanuni, tarihini obdan oginiximiz, 1929 - yilidiki latincige kocurux, 1950 - yillardiki Slawiyancigha kocux, 1960 - yillardiki yengi yeziqqa kocux yolida mengixini texebbus qilmasliqimiz kerek, dep qaraymen.

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]
Forum timezone: GMT+2
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.