Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your
contribution is not tax-deductible.)
PayPal Acct: 
Feedback: 
Donate to VoyForums (PayPal):
| 10/25/24 13:11:05 | [ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: 1, 2, 3, 4, 5, 6, [7], 8, 9, 10 ] |
Yahximu siler!
Men 9. Iyun yighining netijisini tot kozum bilen kutken idim yeni
birla lahiye oturigha qoyulup xu lahiyeni ahirqi lahiye qilidu dep oylaptikenmen
Biraq oylimighan yerdin ikki lahiye otturigha qoyulghan, kopcilikke ularning
icidin birni talliwelixke taxlap bergen, men bularni korupla bexim aylinip
ketti, xuan bu toghurluq yazay digen idim lekin bezi sewepler xundaqla yighin toghurlu bezi ixlarni aydinglaxturuwalghandin
keyin yazay dep oyludum.
Baxtin keleyli. 9.Iyun yighini caqirilghan caghda. “Coqum birlikke
kelimiz” digen xoar astida ecilghan idi lekin yeghinning netijisi bolsa,
birlik emes ikkilik bolup qalghan. Eng qizziqarlighi xuki tilxunaslar yighingha
qatnaxmighan, hemme ixlar “yaxlarning” telibi boyice bolghan. Bundaq ehwal
astida biz qandaqmu mukemmel bolghan netijilerni kuteleymiz. Bu bir
cong projekt yeni her sahedin mutihesisler boluxi lazim emesmidi. VCD we
caqirghu karihanicilar bar yerde til xunaslar orun alalmighanlighigha
heyran qaldim(biliximce ular kelmigen). Komputer ilmida eng yuqiri sapaliq
ustazlar qatnaxqan bilen, til-yeziq mesilisi ixlirini tilxunaslar bilen
birlikte hel qilix kerek emesmu?! Til xunaslar nime ucun yighingha qatnaxmaydu?!
Belkim melum seweplerdin ular bu ixqa bizardur.
Bizning kutkinimiz xundaq bir yeziqki u bolsimu:
Bezi jehetlerdin yeni, emiliyitimiz, komputer ilmi , burun ixletken
yengi yeziq
qatarliqlarning munasiwetlirini nazukluq bilen hel qilix we sulhi
qilghan xarait asasta kelguside Uyghurlar yengi yeziqni birdin bir yeziq
dep tallisa(oz meyli bilen) xuan yeziq bolalaydighan yeziq, yaki
bolmisa Uyghur tilini mukemmel transkripsiye qilalaydighan yeziq idi. Yighindikiler
untup qaptu, eslide bizning xoarimiz “yengi yeziq ixlitixtiki ciqix
amil kona yeziqimizni transkripsiye qilidighan yeziq yeni qoxumce yeziq”
idighu?! UKY-1 yaki UKY-2 qandaqsige transkripsiye yeziqi bolalisun!? U
yeziqlar kona yeziq bilen birge bir mas kelelemdu?! Belkim UKY-1
yaki UKY-2 da herpler ikki hil oqulsimu, Uyghur tilining alahidiligi
boyice mutleq kop sozlerde xu tawuxlarning toghrisini oqalaymiz yaki
bolmisa jumlierde xu sozlerning toghrisini tallalaymiz lekin xundaqtimu
bu yeziqlar baxqa sahalerde ozining ajizlighidin rolini toluq jari
qilduralmaslighi iniq (mesilen til tetqiqat, qedimi yadikarliqlirimizni
hazirqi zaman Uyghur tilida transkripsiye qilix, Uyghur tili imla lughuti
tuzux... Cunki bu yeziq hazirqi zaman Uyghur tilidiki sozuq tawuxlarni
umlaut(taja) bilen yezilmisimu oqup keteliginimiz bilen lekin qedimi Uyghur
tilidiki yazma yadikarliqlarning transkripsiyesini oqughuli bolmaslighi
mumkin, xundaqla baxqa milletler (hetta kicigidin henzuce oqughan bezi kixiler)
Uyghur tilini ugengende yenila transkripsiyege tayinip qalidu).
Eslide nurghunlighan kixiler jumlidin menmu ustazlarning we yeziq
mesilisige kongul bolup yighingha qatnaxqan tordaxlarning otkenki
yeghining rohini jari qildurup we uni dawamlaxturghan xarait asasida, otkenki
yeghinda kelixelmigen mesile ustidila muzakire elip berilidu dep oylighan
idi, lekin netijidin qarighanda hemme nerse qaytidin beligiliniptu. Burunqi
yighinlarning(2000.12.1 we 2000.12.14) qilce ehmiyiti bolmaptu. Xuni qiyas
qilghili bolidiki yene bir yighin caqirilsa, yene yengice netije ciqixi
iniq, UKY-3, UKY-4...UKY-n-1...we UKY-n.
Qandaq qiliximiz kerek idi: Eslide hel bolunup bolghan mesililer
qayta muzakire qilmay, talax-tartix kop bolghan mesile ustidila muzakire
elip berixi kerek idi. Oylimighan yerdin kixilerning pikiri necqandaq waqitta
otturigha qoyulmighan we pikir bar disimu pikirler intayin az bolghan,
hemmimiz asasi jehettin maqul korgen “q” ni tartip ciqip “kh” bilen ipadiliniptu.
Biliximiz kerekki mumkinciliq bar xaraitta biz qox herplerni az ixlitiximiz
kerek idighu. Nime ucun bu pirinsip boyice tezla UKY-1 ni inkar qiliwetmigendu?
Kinaye qilsaq yene yighinning rohigha asasen nurghunlighan herplerni
ikki hil oqughandin keyin “Taz bolsaq gedengice bol dep” “k” ni
ikki hil oqusaqmu bolitighu?! Lekin undaq bolmidi?!
Yighindiki ayrim kixilerning Uyghur tiligha bolghan cuxencisi iniq
bolghili bilen yeghindiki kop qisim kixilerning yaki yerim sandiki kixilerning
Uyghur tiligha bolghan cuxencisi yoq diyerlik ohxaydu. Yuquri bolghan bolsa,
UKY-1 hergizmu Xinjaing Uniwersitining kutuphanisidin ciqalmighan bolatti.
Bundaq hulasige heyran qalidighan ix emes, hetta bezide til-yeziq
komititida ixleydighan ayrim kixilerningmu Uyghur tiligha bolghan cuxencisi
tehi toluq bolmaslighimu mumkin. Mesilen otkende yeziq ustide bolaghan
jengde(2000.12.14), UKY ni bekitkende “e” (emgek) herpi bolsa “e” (eyiq)
tin az digen yekunni muxundaq kixiler ciqarghan. Emiliyeticu, uning eksice.
Ixenmisingiz bu hetni ceking: http://groups.yahoo.com/group/uygurlar/message/772
“q”(qadir) bolsa intayin kop ixlitilidighan herp, buni ikki
herp bilen ipadilisek yeni “kh” kop awariciliqlardin hali bolalmaymiz.
Nigizlik mesile addi bolux principi. “Kh” bolsa bir sozde necce qetim ucraydighan
herp tursa, uning ustige nurghunlighan supetler “kh” bilen ayaqlixidu.
Awariciliqtin ozimizni tatiximiz kerek idighu?!
Bu maqalida jemi 1,619 tin koprek sozluk bar, biz kongul
bolgen herplerning ixlitilix castotisi towendikidek:
q----371
x---250
c---130
a---819
e---824
u---529
o----277
Yuqarqi statiskidin koruwelixke bolidiki “q” (qadir) ixlitix castotisi,
intayin yuqiri
burun qox herp bilen yazmaqci bolghan herp “x” we “c” lardin hessilep
yuquri, “q”
ning castotisi sozuq tawuxlardin qilixmaydu, xundaqla sozuq tawux
“o” [bu herp ikki
herpke wekilik qilidu yeni “o”(omur) “o”(oghaq)] din yuquri.
Bundaq kop
ixlitilidighan herpni qox herp bilen yazsaq yeni “kh” intayin
awareciliq. Yahxi oylixip, rehni “yette olcexni eghir korsek,
uc olcep bolsimu bir keseyli”. Ustazlar we Uyghur tili we yeziqigha konul
bolidighan barliq tordaxlar yahxi oylixip ix qilayli
UKY-1 we UKY-2 lar makanim betide beygige cuxkinige bir qance kun boldi.
Lekin xu ray sinaxlarning netijisining ilmilighi barmu? Bu bir yeziq mesilisi
hergizmu oynixidighan mesile emes.
Cunki u president saylimi emes. President hata saylansa, qayta
saylighini bolidu hec bolmisa 4 yil yaki 8. Yilda tehittin cuxidu. Yeziq
mesilisi saylam mesilisi emes(bundaq saylamlardimu hec qacan kixiler mewhum
belet taxlax arqiliq yekun ciqarmaydu), u bolsa bir milletning yeziq mesilisi(qoxumce
yeziq bolghan teghdirdimu).
Hec bolmighan caghda awaz beridighan kixilerning salahiti layeqetlik
bolixi kerek, yeni Uyghur tilini bilixi, xundaqla kona yeziqni we yengi
yeziqni bilixi xundaqla Uyghur tilining bezi bir addi qanuniyetlirini bilixi
xert. Telepni towenlextursek, hec bolmighan caghda omride
birer qetim anisigha oz tilida yeni Uyghur tilida het yezip baqqan
kixiler awaz berixi kerek emesmidi?! Makanim.com gha her qandaq
hilmu hil arqa korunuxtiki ademler kilidu. Oyun tamaxa bilen nimiligini
uhmay awaz berse qandaq qilimiz, eng qisqisi ray sinax betide UKY-1 birinci
bolup yezilixi ucunla, bezi kixiler UKY-1 talliximu mumkin. Uyghurce sawadi
yoq kixilermu qizziqarliq qilip halighanni tallixi mumkin, bu yerde her
turluk ehtimalliqlar nurghun. Bundaq netijining qandaq ilmilighi bolsun?!
Hette qisqisi, henzuce uhmaydighan tordaxlar makanim.com diki cuxenduruxlerni
uqalmay ray sinaxqa qatnixixtin mehrum bolixi iniq. Bu ecinixliq ix, cunki
Uyghur turup ray sinaxlarning henzuce yezilghan sewebidin awaz berelmesligi
qiyastin yiraq emes.
Xu iniqki yeziqni birla bekitip qoysang xu peti bolup ketidu, uni ozgertimen
diseng bir necce dewir kixiler bilen munasiwetlik, ozgertix tes.
Ray sinax arqiliq, yeziq bekitmeyli . Bu hamaqetlik ix. Uni Uyghur tili
ilim igiliri her sahedin kelgen mutihesisler bilen birlikte belgilisun.
Manga bu ilmiliq. Mewhum ray sinax arqiliq bir milletning yeziqini(qoxumce
yeziq bolsimu) belgilexke ohxax insanlar tarihida korunup baqmighan ixni
qilmayli.
Necce qetimliq yeghinlar, qolghan kelturgen hosulni qayta qayta inkar
qilix we hamaqetlik bilen ray sinax arqiliq bir milletning komputerda
ixlitidighan yeziqini belgilextek ixtin xuni koruwelixke bolidiki pixmighan
yeziq “islahati” qilixtin qilmighanliq yahxi ohxaydu, he-hu dep aldirap
yeziqni bekitiwetmeyli bolmisa her 30 yilda bir qetim yeziq ozgertix aditi
millitimizning pishiki bolup qelixi mumkin. Sewep her qetimda ozgertilgen
yeziq, kixiler aldi-keynini yahxi oylimighanliq sewebidin kixilerge
yaqmighanliqtin meghlup bolghan, bu hemmimizge iniq.
UKY-2 bolsa UIY ning wariyanti hetta ozi disimu bolidu, UKY-1 bolsa
ezeldin bar nusqa. Bu ikki lahiyedin birni talliwelixta nime heqiqi olcem
bolux kerek. Bir yildin beri Uyghur internettide boliwatqan ucurlar asasen
UIY(hazirqi UKY-2 disimu bolar cunki aran “zj” ohximaydu ) Uyghur betlirige
qarap beqinglar, mutleq kop betler UIY(UKY-2) bilen yezildi we yeziliwatidu.
UKY-1 yezilghan birer bet barmu?! Addisi bir heptidin beri UKY-1 bilen
yezilghan maqalilarni Uyghur betliride korup bahtinglarmu?! Xunce nurghun
betler we xu betlerdiki Ughurce maqalilarning ozila nahayiti yahxi ray
sinax olcem emesmu. Dimek, UIY ni kixiler xuncilik soyunup ixletken xaraitta
tebii halda kixiler UIY ning wariyanti bolghan UKY-2 ni qollixi eqilgha
muapiq idi, lekin bugunki(13/6) ray sinaxta aran 40% kixi UKY-2 ni qollighan,
bu netije eqilgha sighmaydu. Dimek aldinqi abzaslarda tehlil qilghandek
ray sinaxta sunhi wastilarning roli intayin kop, bu yerde mesile bar.
Mesilini kixilerni qayil qilarliq hel qilimiz disek, hazirce ikki lahiyening
hec qaysisini tallimay bir mezgil kixiler ozi talliwilixqa qoyup bereyli,
kop bolsa 6 ay az bolsa uc ay(zadi qaysi nusqini kixiler talliwalidu.).Andin
bu yeziqlarning internette ixlitilixige qarap andin birni tallayli. Xuni
kesip eytimenki UIY ning wariyantti bolgahn UKY-2 uzup ciqidu
iniq. Cunki u ehcam, qox herpler eng az nusqa hem hayati kucke ige.
Ahirqi yehun ciqaghucilar kopcilikning bu arzusini bir terepke qayrip qoymasliq
kerek we Uyghur internetliridiki Uyghurce ucurlarni qandaq elipbeni ixlitiwatqanlighigha
qarap, tarazini yahxi tartip andin hokum qilix kerek.
Otkende yeziq mesilisi ciqqanda kixiler intayin aktipliq halda bes munazire
qilghan idi. Emdi bolsa heckimmu bu mesilige qizziqmaydu, yeziq toghurluq
jengdin kixiler seskinixke baxlidi. Cunki her bir qedemde qolgha kelgen
netijiler bir birlep yoq qiliwetildi. Bundaq ehmiyetsiz munazilerni qilixning
ornining yoqlighini tordaxlar cuxunup yetip hazirqidek “nime bolsa bolsun”
dep kari bolmaydighan we qoz qaraxlirini aktipliq bilen otturiga qoyup
baxqilar bilen ortaqlixixqa tirixidighan roh yoqaldi. Jumlidin menmu bu
maqalini yazmay, “nime bolsa bolsun” dep necce kun yurdum lekin wizjdanim
cidimay bu qurlarni yeziwatimen. Paydisi bolup qalar dep oyludum( maqalida
bezi hataliqlar bolsa we abzaslarning orunlixida mujimellik bolsa tuzutup
oqarsiler, dostlar bu maqlini oqux jeryanida maqalida korungen bezi sozlerni
ozlirige elip ketixtek uquxmasliqlar bolsa men bilen alaqilaxsa bolidu,
cawimizni internette yixixtek ixlardin hali bolayli)
Hulase:
Ray sinaxni yeziq bekitixning olcimi qilmasliq.
UKY-2 ni ahirqi nusqa qilix, xundaqla sozuq tawuxlarni umlaut bilen
yezixni qoxumce qilip qoyux.
Mesilen: UIY elipbeside korsitilgendek “xayaiti barlar umlaut bilen
yazsa bolidu” dep xert qilip qoyux kerek.
Bundaq bolghan caghda kelguside yeziq mesilisi qayta ciqixning aldini
alghini bolidu. Kim bilidu keyin UKY-2 bolmaydiken nurghunlighan
herpler ikki hil oqulidiken, qayta belgileymiz dep yene kona hamanni soriydighan
ixlar ciqixi molcerdin yiraq emes. (Gerce bu yeziq qoxumce bolghan teghdirdimu).
Xuning ucun asasni puhta selixqa tirixayli.
UKY-2 ge nisbeten bezi tordaxlarning “c”(cay) ni “q”(cay) qilip
ixlitixke koz qarixi boluxi iniq. Buni toghra cuxunuxke bolidu,desliwide
menmu buni yaqturmighan lekin oyluinux arqiliq buni qobul qildim. Bu ehwal
baxqa tillardimu bar mesilen Italiye tilida “c” ni “ch” dep oquydu mesilen
“Pacino”, yeni slaviyan tillirini transkripsiye qilghandimu “c” ni “ch”
dep oquydu mesilen “Milosivic” . “c” ni “ch” dep oquxqa bolidighan
ehwal, bolmaydighan nerse emes.
Uyghur tili yipixqaq til bundaq tillarda sozlerde her bir herp bir birlep oquluxi kerek we sozluklerning yezilixi intayin uzun, herplerni qox
yezip qoysaq yezix we oqux jeryanida mujimellik ciqidu, 26 herp bilen Uyghur tilidiki
her bir herpni ipadileymiz dep qox herp ixlitixke mejbur bolduq, imkayinet
bar waqitta bundaq herplerni az ixlitiximiz kerek.
Yene tekitley we otuney , dostlar qox herp az bolghan nusqa UKY-2 ni
tallayli we sozuq tawuxlarni ayrip yezixqa xertni qoyayli hec bolmisa qoxumce qilip qoyayli.
Het yazghan caghda herplerni artuq besixtin ozimizni tartayli, herpler addi, iniq, ehcam we roxen bolsun disek UKY-2 ni tallayli.
Aman bolunglar,
Abdireyim
13/6/2001
eskertix:
UIY(Uyghur Internet Yeziqi)
UKY(Uyghur Komputer Yeziqi)
UKY-1(Uyghur Komputer Yeziqi-1)
UKY-2(Uyghur Komputer Yeziqi-2)
[
Next Thread |
Previous Thread |
Next Message |
Previous Message
]
|
Forum timezone: GMT+2 VF Version: 3.00b, ConfDB: Before posting please read our privacy policy. VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems. Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved. |