VoyForums
[ Show ]
Support VoyForums
[ Shrink ]
VoyForums Announcement: Programming and providing support for this service has been a labor of love since 1997. We are one of the few services online who values our users' privacy, and have never sold your information. We have even fought hard to defend your privacy in legal cases; however, we've done it with almost no financial support -- paying out of pocket to continue providing the service. Due to the issues imposed on us by advertisers, we also stopped hosting most ads on the forums many years ago. We hope you appreciate our efforts.

Show your support by donating any amount. (Note: We are still technically a for-profit company, so your contribution is not tax-deductible.) PayPal Acct: Feedback:

Donate to VoyForums (PayPal):

[ Login ] [ Main index ] [ Post a new message ] [ Search | Check update time | Archives: [1] ]

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]

Date Posted: 21:01:21 02/20/02 Wed
Author: Abduqadir Jalalidin maqaliridn
Subject: Tarixtin Qutulush Üchün

("Xinjiang Medeniyiti" Jurnili 2001 - yilliq 2 - sanidin elinghan).

TARISHTIN QUTULUSH ÜCHHÜN


-- Zordun Sabir akining "Ana Yurt" Trilogiyisini Oqup


Abduqadir Jalalidin

Zordun Sabir akining "Ana Yurt" trilogiyisini oqup bolup, neme üchündur uzaq xiyal sürüshte mejbur boldum, buni hergizmu kishige yenggillik we azadilik ekelidighan xiyal degili bolmaytti, belki u, tarixning qattiq tolghaqliri, achchiq sawaqliri, uch - cheki yoq nadametliri bilen qoshulup ketken wijdan muhakimisi idi. Shu chaghda mu'ellipning ozi bilen rasa mungdashqum keldi. Epsus, u mezgilde tarix tepishmaqlirigha ashiq bopqalghan Zordun Sabir aka yeziq shiresining aldidiki uzun musapiliq istiqametliride hel qilalmighan tepishmaqlargha heqiqiy jawab tepish uchun tarixni qan bilen yaratquchi shahidlarning qeshigha ketkenidi. Derweqe, tarix bezide erwahqa oxshaydu, uning kishilerni ozige tartip turalishidiki seweb shuki, bu erwah tiriklerning arzu uchun bolghan kureshliri we intilishliridin ozuq alidu. Tirikler ozlirining hayatliq kurishige bolghan seziklikini bilishkenliride, shundaqla arzu chemberlirini erkin kengeytishke mumkinlik tapalmighanlirida ejdadlirini yadigha alidu, otmush ularning pa'aliyet makanigha aylinidu, kishiler tebi'iy halda burun otken ezimetlirini ozlirining bugunige bashlap kelidu we ular bilen bir roh, bir ten bolidu; alliburun otup ketken dewrler hem shu dewrlerning qehrimanliri hazirqi tiriklerning qeni bilen heriketke kelidu, bugunkilerning qeni otmushtikilerning tomur - tomurlirida orkesh yasaydu. Eger bugunkilerning qeni hararetlik, jenggiwar qan bolsa ejdadlarning erwahi shunche julaliq kuch supitide kelechekning sermayisige aylinidu. Eger bugunkilerning qeni sowughan, sus, shalghut qan bolsa, ejdadlarning erwahi qorun'ghan halda bugunkilerni tashlap qachidu. Chunki, tarix chushen'genler uchun eytqanda, bir rohturki, uningmu tiriklerni jazalash yaki mukapatlash qudriti bolidu. Otmush shahidliri haman ozining qabil hem qudretlik ewladlirining qedimige medetkar bolidu. Ular bu arqiliq kelgusi tarixning energiye menbesige aylinidu. Jengchilerge has jasariti bolmighan lamzelle rolchi bahadir - ezimetlerning qorqunchluq jenggahlardiki rolini alghanda, ehwal qandaq bolidu? Meningche, heliqi bahadir - ezimetlerning ozimu lamzellilik derijisige chushup qalidu. Shunga, ilgirilesh menisidin eytqanda, tarixiy simalar haman teximu jushqun warislarning merdane qedimidin oz ekisini tapidu.

Qan bilen yezilghan tarix bolmisa, siyah bilen yezilghan tarix put tiret turalmaydu. Eger tarixning siyah bilen yezilghan qismigha halal etqad bilen yurek qeni qoshulsa, bu ahiri hayatiy kuchke tolghan tarixiy roh bolup shekillinidu.

Zordun Sabir aka "Ana Yurt" ni olimigha tapshurup, uzap ketkende, uning ozimu mezkur tarixiy romannning shohriti bilen baghlan'ghan halda yarqin bir tarixiy shehiske aylinip ketti. Emdi biz bu akimizni uning qaldurup ketken eserliridin, shundaqla zamandashliri hatirisidin izdeshke mejbur bolimiz, u ozining yuksek bir arzuning igisige mas haldiki shija'etlik yazghuchi ikenlikini emdi ispatlidi. Shu tapta, men uning tiriklikte qaldurghan bezi tesiratlirini esimge elip turuptimen. Mening bilishimche, Zordun Sabir akidek kop kitab koridighan, ozidin hemishe qana'et tapmaydighan yazghuchi arimizda anche kop emes. Bizde birer parche eserni shohriti bilen ijtima'iy derije we me'ishet izdeydighan edibler yoq emes. Zordun Sabir aka ozining qanchilik ish qilghanliqini normal rewishte chushinetti - ozini pewqul'adde talantning royhetige tizip ketmeytti. U ozini men bir yazghuchi, ozumde bar qabiliyetni imkanqeder toluq ishqa salsamla boldi, dep qaraytti. Bolupmu u, yazghuchi qandaq bolmisun, koprek mehsulat yaritishi kerek, dep teshebbus qilatti. Akimizning: "Uyghurlardimu " tinch don " Bolushi kerek" degen sozi hazirmu eniq esimde turuptu.

"Tinch don" deryasi boyidiki Kazaklarning boran - chapqunluq urush yilliridiki echinishliq bedellirini ajayip chin teswirlep, aptorning putkul Kazaklarning herikiti, arzusi we hesriti bilen sughurulghan yurikini millet derijisige koturgenidi. Sap milliy turmush, nazuk teswir, aptorning qoyuq shehsiyiti gupuldep purap turidighan jumlilerdin hasil bolghan putkul eser dawalghup turghan bir dengizdurki, uningda Kazaklarning mewjutluqigha aylan'ghan, ozidin ghayet zor derijide halqip ketken Mixail Sholoxof uzup yuridu. "Tinch don" ning otturigha chiqishi siyasiy suyqest we terrorluq bilen qaplan'ghan stalinizm dewridiki bir inqilab bolghanidi. Egerde Sholoxofta qorqmas yurek bolmighinida idi, u ozidiki katta istedatqa tayinish bilenla bugunki heywetlik Sholoxofqa aylinalmighan bolatti. "Eger yazghuchi shija'etlik bolmisa ish tamam" deydu sabiq Sovet Ittipaqi yazghuchisi Yuriy Kazakof: "U qanchilik talantliq bolsimu, beribir paydisi yoq, iqtidari uni saqlap qalalmaydu".

Tema etibaridin eytqanda, "Ana Yurt" trilogiyisi bizning "Tinch don". Belki ozimizning kureshliri sap oz tilimizda eks etkenliki seweblik, "Ana Yurt" romani biz uchun "Tinch don" dinmu qimmetlik. Ehtimal, beziler "Ana Yurt" romanining bedi'iy pellisini "Tinch don" gha yetmeydu, dep qaraydighandu. Meningche, bundaq qarash yuzeki selishturmidin kelgen. Bir milletning dunya edebiyatidiki ornini noqul halda bedi'iy netijilerning ozi arqiliq izahlash mes'uliyetsizlik bolidu. Bir millet ozining milliy xarakteri we estetik qatlimini edebiyat - sen'et arqiliq korsitelisimu, lekin bu, hergizmu milliy qediriyetni edebiyat - sen'ette eks etidighan, emma edebiyat - sen'ettin halqighan ijtima'iy, siyasiy, iqtisadiy sahelerde ishqa ashidighan jeryan. Qeni kim chingghiz aytmatofning dunya edebiyatidiki ornini siyasiy we herbiy kuchi ustunlukide ayrip qariyalaydu? Aytmatof qirghiz xelqining perzenti supitide oz ana tili bilen xelqige yuzlendi, Rus tili bilen dunyagha yuzlendi. U, oz xelqining serguzeshtisi we isteklirini jakarlaydighan hemrahsini Rus tilining rakitasi arqiliq alem boshluqigha chiqardi. Til almashturush wasitisi bolush bilenla cheklenmeydu. U yene oz nowitide bir milletning oylash, pikir qilish, tebi'et bilen alaqe qilish we sintezlash shekli, shundaqla shu millet ishlepchiqirish sheklining kiristali. Demek, til bir milletning ang formisi. Aytmatof Rus tilida eser yazidighan Qirghiz edib supitide Rus medeniyitining keypiyatinimu ozide tipik namayan qildi. Edebiyat bir milletning ijtima'iy ornini teswirlep bereleydu, lekin bekitip berelmeydu. Melumki, melum bir edebiy eserning dunyawi orni shu eserni yaratqan xelqning dunyawi ornidin derek bermeydu, belki bir milletning dunyawi orni shu millet edebiyatining dunyawi ornini bekitidu.

Biz "Ana Yurt" ni olcheydighan olchemni "Tinch Don" din izdimeymiz, belki Ana Yurtning ozidin izdeymiz. "Yurt", "Weten" chushenchiliri noqul territoriyilik uqum emes, weten demek mu'eyyen makan - zamanni birlik qilghan xelq rohidur. Oz rohidin mustesna halda bir qewm xelq supitide mewjut bolalmaydu, demek xelq degen uzaq tarixiy izchilliqqa ige rohning ijtima'iy gewdisi. Shundaq iken, xelqtin we xelq rohidin mustesna haldiki territoriye ene shu xelqqe tewe mukemmel weten bolalmaydu. "Ana Yurt" ning mezmun we bedi'iy olchemliri del mushu eserde teswirlen'gen xelqning teqdiri, hulqi, dunya qarishi hemde ajizliqidin ishlepchiqilidu. Ide'ologiye sahesige yatidighan bundaq putun mehnet bizde texi royapqa chiqmidi. Lekin, biz qedimimizni oz chiqish yolimizgha qarap artquzuwerimiz, bizni toluq qana'etlenduridighan netijiler ashu tenimsizliqning pishqan bir nuqtisida chiray achidu. Biz qachanda ozimizni hem ozgilerni olcheydighan musteqil qimmet olchimimizni zaman'gha layiq halda qurup chiqalaydikenmiz, shu chaghdin bashlap ozimizni oz ichige alghan insaniyetning barliq rohiy we maddiy bayliqi halal hem bimalal rewishte bizgimu mensup bolidu. Undaq bolmaydiken, Zordun Sabir akining tragediyilik tarix eslimisidiki ganggirashlar tekrar yuz beridu.

"Ana Yurt" ni oqup bolghandin keyin, kishi tebi'iy halda Abdurehim Otkur akining "Iz", "Oyghan'ghan zemin" romanlirini eslep qalidu. Tarixning melum bir dewridiki weqe yene bir dewrde yuz bergen weqe bilen baghlinip ketidu, shundaqla bir yerde yuz bergen weqe bashqa bir yerde yuz bergen weqening sewebi bolup chiqidu. Mana mushundaq sewebler "Yurt" degen uqumgha merkezleshken heywetlik bir putun tarixning pa'aliyetchan obrazini wujudqa chiqiridu. Biz Abdurehim Otkur akining romanliridin Tomur Xelipe, Xojiniyaz Haji qatarliq inqilab rehberlirining oxshash mahiyettiki paji'esini korimiz. Otkur aka "Oyghan'ghan zemin" romanini tamamlighanda, inqilabning keyinki qisimlirini kelgusidiki ewladlarning yezishigha tapshuridighanliqini eytidu. Wehalenki, anche uzun otmeyla, ene shu inqilablarning bedi'y eyniki bolghan "Ana Yurt" ni oqup, tarix heqqidiki murekkep oylargha giriptar bolup turuptimiz. Tema izchilliqi nuqtisidin eytqanda, "Ana Yurt" bir tarixiy roman supitide "Oyghan'ghan zemin" ning dawamidur. Zordun Sabir akining "Ana Yurt" trilogiyisining bayan istili Rus prozilirining tesirige xeli roshen yoluqqan bolup, tebi'et we urush heqqidiki teswirler salmaq, wezmin tus alghan. Milliy armiye qisimlirining shiho, jing qatarliq jaylarni gomindang qisimlirining qolidin tartiwelish jeryanidiki urushi koz aldimizda heywet, surluk qiyapette namayan bolidu. Urush tengsizlikning buruqturma hawasida shelwerigen jarahet. Bezide bu jarahettin tartuq, we bezide jan'gha berip taqilidighan zerdap qalidu. Urush tengsizlikning rehimsiz tapinidin qutulush uchun tewekkul qilghan kishilerge qanchilik eghir aqiwetlerni ekelmisun, ulr uchun bu kop hallarda ahirqi tallash bopqalidu. Bezibir, sahta tinchliq astigha komulgen haqarettin urush otliri unup chiqidu. Xorlan'ghanlarning achchiq qismetlirige yoshurun'ghan heqiqetni izdeshtin lezzet tapidighan shija'etlik yazghuchi uchun eytqanda, urushmu bir sen'etke aylinidu, chunki urushmu oz nowitide kop nersilerni yengiwashtin yaritishqa qadir. Lef. Tolistoy, Mixail Sholoxof, hemingwaylarning eserliri ene shundaq heywetlik urush menzirisini teswirlesh bilen diqqetke sazawer. Uyghur xelq eghiz edebiyatida jengnamiler xeli kop salmaqni igileydu. Bu, ashu hil temidiki yazma edebiyatimiz uchun qimmetlik tejribilerni hazirlighan. "Ana Yurt" tiki urush temisi bizde untulup ketey degen jengname edebiyatining zamaniwi wariyanti bolup hesablinidu. Urush bezide chong bir tarixiy kochushning belgisi bopqalidu. Omumen, u, kishiler oylap baqmighan haldiki ijabiy yaki selbiy weziyetni peyda qilidu. Zordun Sabir akining qelimi astidiki urush menzirisi aptor qelbidiki baturluq, tewekkulchilik, pidakarliq kebiy heywet xarakteridin kelidighan guzellikke bolghan seghinishini izharlap beridu. Romandiki ghini batur hechqandaq ijtima'iy nizam we ikenjidin teptartmaydighan, qaram kishi bolush bilen birge muhebbet - nepriti enq, sadda - tuz. Uning baturluqi bir qarisa tomtaqliqqa ige, neri - beri ishlarni anche oylap olturmaydu; yene bir qarisa, nahayiti inchike, u ozining baturluq tebi'iti koturelmeydighan tengsizliklerni we qaza'i - qedirlerni korse, kozige asanla yash alidu, u yene xelqining ghururigha berip taqilidighan chong ishlarda sezgurlukini yoqatmaydu. Gheni batur wijdan yolidiki jengchi, shundaqla xotunperest. Bu, jismaniy kuch temip turidighan baturlarda kop korulidighan hulq di'alektikisi. Aptor Gheni baturni hemme peziletni oz ichige alghan, adimiyliktin yiraq bolghan sun'iy ewrishkige aylandurup qoymighan. Meningche, Gheni baturning qiziqqan, qeyser, ishiqbaz xarakteri uning wujudidiki hayatiy kuchini semimiy, chin rewishte yarqinlashturghan. Shuni izahlap qoyush kerekki, Gheni baturdiki xotunperestlik hergizmu hazirqi dewrdiki etqadsizlarche suyuqluq emes, uning bu hil turmushi eyni dewr kishlirige mas halda hayaliq we intizamliq idi. Zordun Sabir aka tebi'etning erkisi we shu chaghdiki jama'et ehlaqining nadir esiri bolghan Gheni batur uchun ajratqan sehipiliride bir yazghuchigha has zoqmenlikini roshen gewdilenduridu. U goya Gheni baturning qorqmas xarakteri we xotunpezlikige yughurulup ketkendek tesirat beridu. Yazghuchining soyidighini insan, hergizmu insanning derijisi we tebiqisi emes. Yazghuchi ozi mestane bolghan guzellikni, ishench we etqadni, aliy nishanni hetta hudagha bolghan iltijasini insandin bayqaydu; shuning uchun yazghuchigha nisbeten eytqanda, uning eserliridiki obrazlarning hemmisi soyumluk, Zordun Sabir aka sheng shiseydek jallatlardin eqide jehettin nepretlinidu, lekin uning oz qewmining yiraq menpe'etige sadiq tereplirini yoshurmay korsitidu. Tarixiy shehslerning sawaqlirigha jiddiy qaraydighan oqurmenler uchun buning ozimu bir ibret. Romandiki sulaymanof tipik selbiy tus alghan, lekin aptorning pozitsiyiside uni insan supitide aqlap chushinishmu mewjut. Demek, yazghuchi meyli soyumluk bolsun yaki yirginichlik bolsun, ozining herbir personazjini insan supitide chushenmigende, edebiyatning chinliqi ze'iplishishke bashlaydu.

Zordun Sabir aka ozining hayat heqqidiki qimmet qarishini qandaqtu bir qanche tipik personazjgha merkezleshturup qoymighan, belki u romandiki chong - kichik barliq elemintlargha tekshi singdureligen. SHunga, biz romandiki kichik amillarni nezerdin saqit qilghan halda aptorning idiyisi heqqide lilla chushenchige kelelmeymiz. Bundaq ehwal Tolistoy, dostoyewiskiy romanlirida taza wayigha yetken bolup, Rus prozisidiki obraz yaritish metodlirining zodun Sabir akining qelimige bolghan tesirini yuqiriqi tereplerde xeli eniq koreleymiz.

Abdurehim Otkur akining romanlirida uslub jehettin sherqche, jumlidin ottura asiyache puraq xeli kuchluk. Bu romanlarni oqughinimizda w. G. Yanning "CHinggizhan" qatarliq eserlirining temini eslep qalimiz. Memtimin hoshur akining "Qum basqan sheher" romani tarixiy heqiqetlerning epsanilashturup korsitishte, Uyghur chochekliridiki uslub bilen otturigha chiqti. Yazghuchi qandaq ipadileshte ozige has yol tutidu. Emma yuqiriqi eserlerge nurmuhemmet tohti akining "Alte kunluk padishah" (Bu tarixiy hekaye zjurnilimizning 2000 - yil 1 - sanigha besilghan. - Muherrirdin) namliq hekayisini birleshturup qarisaq, ular belguluk ijadiyliq we hasliqqa ige bedi'iy yol bilen mundaq bir sadani anglitidu: ozining ghayisini eniq hel qilalmighan we bu ghayini keng ammiwi asasqa ige qilish bilen birge programmilashturalmighan inqilabning hemmisi meghlub bolidu. Toshqanni harwigha qatsa, harwini orman'gha tartidu, chashqanni harwigha qatsa, kariwatning astigha tartidu. Eger toshqan bilen chashqanni birla waqitta harwigha qatsa, ehwal qandaq bolidu? Buninggha bizde hazirghiche yezilghan tarixiy romanlar jawab beridu. Oqurmenning semige selip otush zorurki, turmush hadisiliridiki heqiqetler, jumlidin edebiyattiki bisharetler segek pikir igilirige ayan bolidu.

Qedimki Yunan peylasopi eplaton insan rohini arzu, idrak we ghururdin ibaret uch terkibiy qisimgha bolidu. Arzu bir ademni ozide yoq nersilerni izditidu, idrak bolsa, bu izdinishtin shara'itqa munasip haldiki wasite hem usullarni keship qilidu. Insanda nan bolmisa, nan arzugha aylinidu, ekinlik bolmisa, erkinlik arzugha aylinidu. SHuning uchun beziler nan kurishige, beziler hoquq kurishige ozini atighan bolidu. Bir inqilabiy qoshun ene shundaq herxil tiptiki arzu igiliridin teshkil tapidu. Insan eqil igisi bolghanliqi uchun, u ozining bashqilarning neziride insan'gha has supetke ige bolushni oylaydu. Ozini bashqilar bilen oxshash, dep qarash iptida'iy adalet tuyghusini shekillenduridu. Insan ozini¨>gishlik qedir - qimmitini hes qilalmisa, uning achchiqi kelidu, nomus hes qilidu; eger insan ozining qimmitini korelise, bashqilarning hormitige erishelise, ozidin memnun bolidu, iptiharlinidu. Mana bu insandiki ghorurdur. Tarixni insandiki yuqiriqi uch amil yazidu. Lekin, tarixni yetekleydighan qisim aliy mepkurige aylan'ghan ghorurdur.

Bizning tarixiy romanlirimizda eks etken inqilablar jahan'gir kuchlerning yaki pikiriy teyizliqning qaymuqturushigha uchrap kelgen. Xelq inqilabining meqsitidin tartip wasitisigha qeder naqabilliqni ipadilep kelgen. Shunga, meqset we wasitiler kop hallarda bashqa yerlerdin import qilin'ghan. "Bashqilardin ekelgen nuqti'iynezer heterlik bolidu" dep yazidu En'gliye tarixchisi akton: "Sen bashqilardin nuqti'iynezer emes, uchur qobul qilishing kerek. Nuqti'iynezer huddi tejribige oxshashla ozungning bolushi kerek". Bu sozni hazirqi zaman junggo inqilabidiki nurghun pakitlar emeliy halda ispatlaydu. Mawzedung Marksizm - Leninizm nezeriyisini junggo inqilabining konkret emeliyiti bilen birleshturushtek ijadiy rohni ishqa saldi. Deng Xiaoping gherbning idiyisini emes, belki pen - tehnikisini kirguzdi.

Uyghur tarixiy romanlirini bedi'iy jehettin piship yetilish basquchigha yetti, dep qarashqa texi baldur, buninggha melum bir jeryan kerek, buningda yazghuchilarning oz - ozini terbiyilishi muhim shertlerning biri. Hazirqi keypiyattin qarighanda, kishiler tarixiy pakitlarning perdazsiz haldiki obyektip tereplirige ehtiyajliqtek turidu. Kishiler Abdurehim Otkur, Abduweli Eli akilarning tarixiy temidiki eserlirini, jumlidin Zordun Sabir akining katta ijtihatining semerisi bolghan "Ana Yurt" romanini estetik ehtiyaj uchun emes, belki ozini hem ozgini tarixiy heqiqet nuqtisidin chushinish ehtiyaji uchun zorur bildi.

Sabiq Sowet ittipaqi dewride chet elde surguned yurgen yazghuchi aleksandir solzjenitsin: "Insan uchun sen'et" degen nutqida, dostoyewiskiyning: "Dunya guzellik bilen qutquzulidu" degen sozini neqil kelturup, qan - yash bilen tolghan uzun tarixta guzellik kimlerni qutquzdi, dep so'al qoyidu. Guzellik kishilerning rohini yukseklikke koturidu, - deydu solzjenitsin, - lekin guzellik ademlerni qandaqmu qutquzsun. Dostoyewiskiy bilen solzjenitsin insaniyetning yighisini bir - birige tamamen oxshimaydighan ikki hil yol bilen yighlighan buyuk yazghuchilar. Lekin jiddiy tarixiy peytte, guzellikning qutquzushigha qarap turush herqanche taqetlik insannimu qiynap qoysa kerek.

Bugunki zaman Uyghur edebiyatining tereqqiyatida mundaq ikki yuzlinish boluwatidu: biri, she'iriyet insan pishikisidiki pewqul'adde nazuk, murekkep hadisilerni barghanseri ichkirilep korsitiliwatidu. She'iriyet buninggha shu qeder berilip kettiki, sha'irlar ozlirining tashqi dunyasidiki ijtima'iy mesililerge cholisi tegmidi. Yash sha'irlar ijtima'iy ziddiyetlerni insan rohidiki tughma ziddiyetler arqiliq chushenmekchi boldi. Ijtima'iy mesililerni tema qiliwatimen, dewatqan yene bir turkum sha'irlar hadisilerning rohiy terepliri bilen anche hesablashmighan halda turmushqa qarita tenqidlirini ammibaplashturushqa urundi. Shundaq qilghanseri ularning tenqidliri abstrakit bir insanning bir hil muaqmdiki alla - towisigha aylinip qaldi. Sha'ir herqanche omumyetchil bolimen desimu, sha'irliq shehsiyitidin ajriyalmaydu. Buni she'irning ozidiki xususiyet belgiligen. Yuzlinishning yene biri, proza milliy pishikigha tesir korsetken makro mesililerni yeni insanning ichki dunyasigha taqalghan tashqi turmush hadisilirini koprek tema qildi. Bundaq eserlerning ichide tarixiy temidiki eserler oqurmenlerni koprek ozige tartti.

SHe'iriyet subyektipliqi nisbeten kuchluk tur bolush supiti bilen estetik izdinishte boldi. Proza obyektip jem'iyet mesililirini yazghuchi subyekti bilen birleshturgen asasta tarixiy, ijtima'iy izdinishte boldi. She'iriyet bir millet edebiyatidiki estitik izdinishlerning aldida mengip keldi. Zoruriyet musapisini besip otushke muweppeq bolalighan xelqlerning prozisi asta - asta she'iriy yukseklikke qarap oz - ozini takamullashturup keldi.

Zordun Sabir akining "Ana Yurt" trilogiyisi bizde yeziliwatqan tarixiy romanlar ichide bedi'iy tusi nisbeten yuqiri eser bopqaldi. Aptor bedi'iy telep bilen tarixiy uchur sighimchanliqi otturisidiki munasiwetni qandaq birterep qilishta zor kuch serp qilghan. Eserdin qarighanda, aptor tarixiy uchurlarni toplash uchun ajayip kop emgek qilghan we uni oqurmenlerge yetkuzushke jiddiy ehmiyet bergen. Bu terep bizdiki oginish we tetqiq qilishqa etibar bermeydighan edibler uchun bir ulge.
Romanda personazjlar shunche kop, asasliq personazjlar xarakter jehettin oz musteqilliqi bilen kozimizge tashlinidu. Uning ustige bularning mutleq kop sandikiliri tarixiy shehisler bolup, tarixiy shehislerge obyektip baha berish sherti bilen bedi'iy supette namayan qilish yazghuchidin hem Otkurluk, hem zilliqni telep qilidu. Diyarimiz uzaq muddetlik azadliq kureshliri, san - sanaqsiz qurbanlar, talay tarixiy ibretler bilen tolghanki, bu zemindin putken keseklerdin, bu zeminning taghliridin elin'ghan yarmatashlardin armanda ketken milyon - milyon shehitlerning armanliq kozliri qarap turidu.

Hayat heqiqetliri edebiy heqiqetlerni tughidu. Tarixiy temilarda eser yezish intilishliri bir jehettin tarixning chaqiriqi, yene bir jehettin biz yashawatqan re'alliqning tepekkur ehtiyaji. Heqiqiy yazghuchi bashqilarning herxil gherezdiki tenqidliri we mahtashlirigha qarap turmaydu, u ozi yorutup berishke tegishlik heqiqetni tapqan kundin bashlap, ashu heqiqet ustide minnetsiz qelem tewritishning bir hil nijatliq yoli ikenlikini oz - ozige ishench bilen jakarlaydu. Yeziq shiresining aldida tun boyi chekken iz tiraplar, tokken yashlar, eghir pikiriy mehnetler hechkim sezmeydighan ajayip behtiyarliq tuyghusini bashlap kelidu. Yazghuchining mukapati ene shu yerde. Zordun Sabir akining bu qetimqi esiri uning bedi'iy izdinishliridin kore, tarixiy heqiqet ustidiki izdinishlirini koprek ashkarlap beridu. U, ozi bildighan bir muqeddes sozge omrining ahirqi mezgilidiki hemme nersisini beghishlighanidi. U, ozining abidisini biwasite ozi tiklep bolup, biz bilen hoshlashti. U, mushu romanni yezish jeryanidiki san - sanaqsiz riyazetlirini birge elip ketti. Ilmiy ishlargha yar - yolek bolush emes, hetta hesdashliqmu az uchraydighan shara'itta, uning toligen bedellirining biz perez qilalmaydighan derijide kop bolushi muqerrer.

Zordun Sabir aka qolimizdiki esir sowghisi bilen tiriklerge shuni uqturidu: bizde Uyghur prozichiliqi heqqide nezeriyiwi izdinish bashlinishi kerek. Aliy mektep we akademiylerning edebiyathaniliri tetqiqatni unwan we ilmiy derijilerning wasitisigha aylanduruwalmastin, mesililer ustide mes'uliyet bilen texirsiz izdinidighan bolushi lazim.

Nowette, tarixiy heqiqet toghrisidiki bedi'iy inkaslar pelsepiwi inkaslargha aylinish, shu asasta mupessel tarix idiyisining shekillinishi intayin zorur. Chunki tarixiy bilimler tarix idiyisige aylanmighanda, tarixning eziqturushi asanla yuz beridu, otmushtiki tarixiy paji'eler yene tekrarlinidu.

2001 - Yil 20 - fewral, Urumchi

("Xinjiang Medeniyiti" Jurnili 2001 - yilliq 2 - sanidin elinghan).

[ Next Thread | Previous Thread | Next Message | Previous Message ]
Forum timezone: GMT+6
VF Version: 3.00b, ConfDB:
Before posting please read our privacy policy.
VoyForums(tm) is a Free Service from Voyager Info-Systems.
Copyright © 1998-2019 Voyager Info-Systems. All Rights Reserved.